Powiększona tarczyca nosi nazwę wola. Tarczyca nieco powięk­szająca się okresowo nie jest objawem choroby. Wole może rozwinąć się w przebiegu różnych chorób tarczycy. Jeśli stanowi jedyny przejaw choroby, a tak jest najczęściej, mówi się o wolu obojętnym. Wydziela ono hormony w dostatecznej ilości, i u osób do­tkniętych tą chorobą nie stwierdza się objawów zaburzeń czynności tarczycy. Wole obojętne występuje sporadycznie lub endemicznie (na­gminnie). W przypadku sporadycznego występowania wola liczba osób z powiększoną tarczycą nie przekracza 10% ludności danego obszaru. Częstsze występowanie wola traktowane jest jako endemia. Wole obojętne należy do najbardziej rozpowszechnionych chorób.

Przyczyną bezpośrednią rozwinięcia się wola obojętnego jest działanie hormonu tyreotropowego (tyreotropiny) wydzielanego przez przysadkę. Hormon ten pobudza zarówno rozrost tarczycy, jak i wy­dzielanie przez nią hormonów. Ponieważ wole obojętne wykazuje pra­widłową czynność dokrewną, nie wiadomo, w jaki sposób hormon tyreotropowy działa wolotwórczo nie wywołując jednocześnie nad­miernego wydzielania hormonów tarczycy. Zjawisko to próbuje się wy­jaśnić działaniem czynników utrudniających wytwarzanie hormonów tarczycy lub powodujących okresowe zwiększenie zużycia tych hormo­nów przez organizm.

Tarczyca ma znaczną rezerwę czynnościową. Uruchomienie tej re­zerwy jest możliwe dzięki pobudzającemu działaniu tyreotropiny. Jeśli wskutek utrudnionego wytwarzania hormonów tarczycy lub ich zwiększonego zużycia poziom tych hormonów we krwi nawet nieznacz­nie się obniża, przysadka natychmiast wydziela więcej tyreotropiny. Powoduje to z jednej strony zwiększenie wytwarzania hormonów tar­czycy i przywrócenie ich prawidłowego stężenia we krwi, a z drugiej rozrost tkanki tarczycowej. Tarczyca wydziela dostateczną ilość hor­monów, ale jednocześnie rozwija się wole.

Utrudnione wytwarzanie hormonów tarczycy ma różne przyczyny. Najczęściej zaburzenie to jest spowodowane niedo­statecznym zaopatrzeniem organizmu w jod niezbędny do syntezy hormonów tarczycy. Znaczny niedobór jodu wywołuje endemiczne występowanie wola. Przyczyną utrudnionego wytwarzania hormonów tarczycy może być też działanie tzw. substancji wolotwórczych, występujących jako produkty naturalne np. w pokarmie bądź też trafiających do organizmu jako związki sztuczne np. w for­mie leków.

Zwiększone zużycie hormonów tarczycy powodują w organizmie procesy fizjologiczne i patologiczne. Zachodzi ono w okre­sie rozwoju i intensywnego wzrostu u dzieci i młodzieży oraz w czasie różnych chorób. Poszczególne czynniki działające na rozrost tarczycy mogą wzajemnie nasilać swoje działanie wolotwórcze. Na przykład zwiększone zapotrzebowanie organizmu na hormony tarczycy wywołu­je czasami rozwój wola dopiero w warunkach niedoboru jodu.

Wolotwórcze działanie niedostatecznej zawartości jodu w pożywieniu znane jest od dawna. Wole endemiczne występu­je niemal z reguły na obszarach ubogich w jod. Pierwiastek ten znaj­duje się tam w wodzie i w glebie jedynie w bardzo małych ilościach. Dotyczy to najczęściej górskich terenów polodowcowych, gdzie lodo­wiec zniszczył glebę o normalnej zawartości jodu, a woda pochodząca z lodowca zawiera znikome ilości jodu. Brak jodu wpływa na rozwój wola nie tylko dlatego, że powstaje deficyt składnika niezbędnego do wytwarzania hormonów tarczycy, ale i dlatego, że w warunkach niedoboru jodu tkanka tarczycowa reaguje bardziej intensywnie na pobu­dzające działanie hormonu tyreotropowego. Również niektóre sub­stancje wolotwórcze wzmagają reakcje tkanki tarczycowej na działanie tyreotropiny.

Pomimo poznania licznych czynników sprzyjających rozwojowi wola obojętnego, przyczyny tej choroby nie zdołano całkowi­cie wyjaśnić. Rozwija się ona bowiem tylko u części spośród osób żyjących w podobnych warunkach, sprzyjających powiększeniu się tarczycy. Nawet na obszarach, gdzie wole występuje endemicznie, nie cała ludność jest nim dotknięta. Stwierdzono również, że u osób z wo­lem obojętnym poziom tyreotropiny we krwi nie zawsze jest podwyż­szony. Wydaje się zatem, że ważną rolę w rozwoju wola obojętne­go odgrywa indywidualna skłonność. Polegać może ona np. na zwiększonej wrażliwości tkanki tarczycowej na działanie tyreo­tropiny.

• Rozwój wola

W początkowym okresie tworzenia się wola obojętne­go tarczyca powiększa się równomiernie; rzadziej rozrasta się tylko je­den płat. Wole może ulegać okresowemu zmniejszeniu i po pewnym czasie ponownie się rozrastać. Powtarzające się fazy powiększania i zmniejszania dotyczą na ogół różnych obszarów gruczołu. W ten sposób w wolu powstają nierówności, ogniska stwardnień, wreszcie guzki. Zmiany guzkowe już się nie cofają, a istniejące od dłuższego czasu wole zwykle się nie zmniejsza.

Obok guzków powstających ze zmienionego miąższu tarczycy, mogą tworzyć się, zarówno w niepowiększonej tarczycy jak i w wolu, guzki pochodzenia nowotworowego. Są to najczęściej łagodne gruczo­laki. Niezależnie od tego, jaka jest geneza guzków tarczycy, ich obecność jest niekorzystna, ponieważ mogą powodować rozwój powi­kłań, które polegają na uciskaniu sąsiednich tkanek lub rozwinięciu się nadczynności tarczycy.

Oprócz wola w obrębie szyi spotyka się niekiedy tzw. wole zamostkowe, które powstaje na skutek obsunięcia się gruczołu za mostek. Wole takie szczególnie często wywiera ucisk na tchawicę.

Wole obojętne jest najczęściej chorobą niegroźną. Nie należy jej jednak lekceważyć, ponieważ powikłania wywołane wolem, aczkol­wiek występują w małym odsetku przypadków, wobec ogromnego rozpowszechnienia tej choroby dotyczą dość dużej liczby chorych. Ponadto wole często upośledza wygląd osób nim dotkniętych, co szczególnie przykro odczuwają kobiety. W zaniedbanych przypad­kach jedyną drogą poprawienia tego defektu może być tylko zabieg operacyjny.

Leczenie wola obojętnego jest zachowawcze lub operacyjne. Le­czenie zachowawcze polega na stosowaniu preparatów zawie­rających hormony tarczycy, które są znacznie skuteczniejsze od jodu. Jod powoduje poprawę tylko w niektórych przypadkach choroby i tyl­ko we wczesnym jej okresie, bywa natomiast przyczyną rozwinięcia się nadczynności tarczycy. Preparaty tarczycy uzupełniają działanie hormonów wydzielanych przez tarczycę, dzięki czemu organizm ma po­trzebną ilość hormonów, wpływających hamująco na czynność przy­sadki i tym samym zmniejszających wydzielanie tyreotropiny. Lecze­nie preparatami zawierającymi hormony tarczycy trwa zwykle rok do dwóch lat, a nawet dłużej. Przerwy w leczeniu mogą spowodować szybkie powiększenie się gruczołu. Leczenie rozpoczęte we wczesnym okresie choroby prawie zawsze prowadzi do zupełnego cofnięcia się rozrostu tarczycy, o ile nie rozwinęły się jeszcze guzki. Leczenie wola utrzymującego się od dłuższego czasu powoduje zmniejszenie się wola lub zahamowanie jego rozrostu.

Operacja wola obojętnego prowadzi najczęściej do zupełnego wyle­czenia. Ponieważ zdarza się, że wole po pewnym czasie może odrastać, osoby, które przebyły operację, powinny być systema­tycznie kontrolowane, aby w razie powiększenia się tarczycy mogły być natychmiast odpowiednio leczone. Wczesne zastosowanie prepara­tów tarczycy zapobiega w tych przypadkach ponownemu rozwinięciu się wola. Powtórne wycięcie tkanki tarczycowej jest bowiem trudniej­sze od operacji wykonywanej po raz pierwszy i częściej powoduje po­wikłania, niekiedy w znacznym nasileniu.

Zapobieganie wolu obojętnemu polega na zwiększeniu zawartości jodu w pożywieniu. Na terenach, gdzie występuje wole endemiczne, ludność jest zaopatrywana w sól kuchenną zawierającą domieszkę jod­ku potasu. W warunkach normalnych przed sporadycznie występują­cym wolem chroni dieta z dostateczną zawartością jodu, np. zawiera­jąca w swoim składzie potrawy z ryb morskich.