Najogólniej cukrzycę można podzielić na: cukrzycę „idiopatyczną”, tj. taką, której przyczyna nie została dotąd jednoznacznie wyjaśniona i jest ciągle przedmiotem różnych hipotez, cukrzycę „wtórną” oraz cukrzycę „skojarzoną”, których przyczyna jest najczęściej znana. Cukrzyca idiopatyczna jest chorobą nieuleczal­ną i chociaż jej nasilenie może ulegać dużym zmianom, sama choroba utrzymuje się do śmierci. Cukrzyca wtórna, w razie dostatecznie wczesnego usunięcia przyczyny, jest chorobą uleczalną. Najczęściej spotykaną postacią cukrzycy jest cukrzyca idiopatyczna, sta­nowiąca ok. 95% wszystkich znanych przypadków tej choroby w na­szej szerokości geograficznej. Cukrzycę tę dzieli się na dwie zasadni­cze postacie: cukrzycę typu 1 i cukrzycę typu 2 (nomenklatura wg nowej klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia).

• Cukrzyca typu 1

Cukrzyca typu 1, czyli insulinozależna, stanowi ok. 10% wszyst­kich przypadków cukrzycy idiopatycznej i najczęściej występuje w młodości (stąd dawna nazwa: cukrzyca młodzieńcza), poniżej 30 r. życia. Do tej grupy należy też większość przypadków cukrzycy dziecięcej.

Przyczyną choroby, jak się obecnie uważa, przynajmniej w częś­ci przypadków jest zakażenie wirusem Coxsackie B4, który w odpo­wiednio podatnym organizmie wywołuje swoiste zaburzenia odpornoś­ci (autoimmunizacja), doprowadzające do zniszczenia komórek B wytwarzających insulinę w wyspach Langerhansa trzustki. W tej postaci cukrzycy występuje bezwzględny niedobór insuliny.

Objawy występują najczęściej dość nagle i w krótkim czasie osią­gają znaczne nasilenie. Są to: wysychanie w ustach, pragnienie, a zara­zem znaczny wielomocz, który może osiągać objętość kilku litrów na do­bę, duży apetyt, a równocześnie chudnięcie połączone ze znacznym osła­bieniem i utratą sił. Z reguły występuje niedobór masy ciała, suchość błon śluzowych i skóry, która ujęta w fałd długo się tak utrzymuje. Po­nadto na skórze występują czyraki oraz zadrapania spowodowane świądem. Dość częstym objawem jest powiększenie wątroby, a także zmiany neurologiczne, takie jak zaburzenia czucia i zniesienie prawidłowych odruchów nerwowych. W razie nierozpoczęcia w porę leczenia, stan chorego szybko się pogarsza i dochodzi do zaburzeń świadomości i osta­tecznie do śpiączki na tle rozwijającej się kwasicy ketono­wej, stanowiącej bezpośrednie zagrożenie życia. Le­czenie tej postaci cukrzycy insuliną od początku choroby jest bezwzględnie konieczne. Z chwilą podjęcia właściwej terapii stan chorych szybko się poprawia, dolegliwości ustępują. Dopiero z upływem lat mogą ujawniać się dolegliwości i objawy związane z przewlekłymi powikłaniami cukrzycy. W długotrwałej cukrzycy typu 1 mogą wystąpić zaburzenia widzenia, zaburzenia czynności ne­rek, a także zaburzenia ze strony układu krążenia (serca).

• Cukrzyca typu 2

Cukrzyca typu 2, czyli insulinoniezależna, stanowi ok. 90% przy­padków cukrzycy idiopatycznej, jest więc najczęstszą postacią tej cho­roby. Występuje u ludzi dorosłych (stąd dawna nazwa: cukrzyca typu dorosłych), na ogół powyżej 40 r. życia, chociaż sporadycz­nie może pojawić się i w młodszym wieku.

Przyczyną choroby nie jest zniszczenie komórek B wydzielają­cych insulinę, ale ich uwarunkowane dziedzicznie niewłaściwe funk­cjonowanie, które w określonych warunkach prowadzi do względnego niedoboru insuliny. Prawdopodobnie znaczenie ma także zmniejszenie wrażliwości tkanek na działanie insuliny. Ponieważ „siła” penetracyjna genotypu cukrzycorodnego jest nieduża, szczególnego znaczenia w występowaniu tej postaci cukrzycy nabierają czynniki środo­wiskowe, spośród których największe znaczenie ma stopień i długo­trwałość utrzymywania się otyłości. W rzeczywistości epidemiolo­gia tej postaci cukrzycy w dużym stopniu pokrywa się z rozprzestrze­nieniem otyłości w świecie. Pewne znaczenie może mieć także prze­strojenie hormonalne organizmu doprowadzające do zwiększenia wy­dzielania hormonów działających antagonistycznie wobec insuliny (ciąża, okres pokwitania, starość), zakażenia, choroby wątroby, nie­które leki, głównie hormonalne (enkorton, pigułki antykoncepcyjne).

Objawy w tej postaci cukrzycy mogą być takie same, jak w cuk­rzycy typu 1, jednak są one przeważnie znacznie mniej nasilone i nie­raz upływa kilka lat, zanim chory zwróci się z ich powodu do lekarza. Częściej natomiast występują tu dolegliwości ze strony narządów płciowych: u mężczyzn pod postacią zapalenia żołędzi, u kobiet pod postacią świądu sromu, i one właśnie nieraz naprowadzają na rozpoz­nanie cukrzycy. Z reguły otyłość, niekiedy bardzo znaczna, występuje u 80% mężczyzn i 90% kobiet. Nadmierne gromadzenie tłuszczu, głów­nie na tułowiu i twarzy, przy stosunkowo cienkich kończynach, nada­je chorym charakterystyczną sylwetkę. Często w skórze twarzy ulega­ją rozszerzeniu naczynia, dając obraz rumienią. Mogą też istnieć in­ne przewlekłe zmiany skórne. U kobiet nieraz występu­je nadmierne uwłosienie górnej wargi i brody („cukrzyca kobiet brodatych”). Dość często tej postaci cukrzycy towarzyszą: nadciś­nienie i wynikające z niego zmiany w układzie krążenia (powiększe­nie serca, zmiany w EKG). Ostre powikłania pod postacią śpiączki ketonowej w tej postaci cukrzycy występują rzadko, a jeżeli do nich dochodzi, dają obraz śpiączki osmotycznej.

Leczenie. Choroba z reguły może być leczona, przynajmniej w początkowym okresie, wyłącznie dietą lub dietą i lekami doustnymi. Leczenie insuliną stosowane jest dopiero w cukrzycy długo trwającej. Wówczas też głównym problemem stają się zaburzenia ze strony ukła­du krążenia, a mianowicie choroba niedokrwienna serca i zawał ser­ca, który ma na ogół cięższy przebieg aniżeli u ludzi bez cukrzycy, nie­wydolność krążenia oraz zaburzenia w ukrwieniu mózgu, dające więk­szą skłonność do udarów. U ludzi starszych szczególne zagrożenie sta­nowią zaburzenia ukrwienia kończyn dolnych, które w razie nieostroż­nego skaleczenia mogą powodować występowanie nie gojących się owrzodzeń i zmian martwiczych, wymagających w stanach zaawanso­wanych radykalnego leczenia operacyjnego.

• Cukrzyca wtórna i cukrzyca skojarzona

Te dwa rodzaje cukrzy­cy stanowią jedynie niewielką grupę wszystkich zachorowań na tę chorobę. Przyczyna cukrzycy wtórnej jest znana, natomiast drugi ro­dzaj cukrzycy kojarzy się z jakąś inną chorobą, przy czym sam mecha­nizm doprowadzający do wystąpienia cukrzycy w tym skojarzeniu nie zawsze jest w pełni wyjaśniony.

Klasycznym przykładem cukrzycy wtórnej jest cukrzyca wy­stępująca po chirurgicznym wycięciu trzustki lub w następstwie roz­ległego jej zapalenia, albo zniszczenia przez nowotwór czy rozległy uraz. Do wtórnych postaci zalicza się także cukrzycę występującą w niektórych guzach (dobrotliwych i złośliwych) gruczołów wewnętrzne­go wydzielania, wytwarzających hormony działające antagonistycznie wobec insuliny. Należą tu guzy przysadki (wywołujące akromegalię lub chorobę Cushinga), guzy nadnerczy (zespół Cushinga, gruczolak chromochłonny rdzenia nadnerczy), guzy utworzone przez komórki A wysp trzustki wytwarzające glukagon (glukagoniaki). W tych przy­padkach po wczesnym chirurgicznym usunięciu guza cukrzyca może ustąpić. Jeżeli jednak doszło już do trwałego wyczerpania i uszkodze­nia komórek B wydzielających insulinę, nawet udana operacja nie jest w stanie wyleczyć chorego z cukrzycy.

Cukrzyca skojarzona występuje w różnych zespołach gene­tycznych (dziedzicznych), w których do zaburzenia przemiany glukozy doprowadzają różne mechanizmy. Dużą grupę tych zespołów stanowią wrodzone zaburzenia nerwowo-mięśniowe, w których mechanizm nie­tolerancji glukozy pozostaje nadal nie wyjaśniony. Ten typ cukrzycy spotyka się bardzo rzadko.

Objawy. We wszystkich postaciach cukrzycy wtórnej i skojarzo­nej na pierwszy plan wysuwają się dolegliwości i objawy choroby pod­stawowej. Dolegliwości i objawy typowe dla cukrzycy ujawniają się w miarę narastania niedoboru insuliny, wzrostu poziomu glukozy we krwi i zwiększenia cukromoczu.