Układ moczowy może ulec zakażeniu przez bakterie, wirusy, pasoży­ty lub grzyby, najczęściej jednak przyczyną zakażeń są bakterie. Bak­teryjne zakażenia układu moczowego mogą przebiegać bez uchwyt­nych objawów klinicznych, jedynie badanie moczu wykazuje obecność w nim drobnoustrojów. Jest to tzw. bakteriuria bezobiawowa. Choroba może też przebiegać jako zakażenie cewki mo­czowej lub pęcherza moczowego, jako śródmiąższowe zapalenie nerek ostre – tzw. ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek — lub przewlekłe — zwane przewle­kłym odmiedniczkowym zapaleniem nerek. Wymienio­ne postacie kliniczne przechodzą niejednokrotnie jedne w drugie, wykazując dużą współzależność.

Zakażenia układu moczowego częściej występują u kobiet niż u męż­czyzn i częstość ta wzrasta z wiekiem. Sprzyjają temu odmienności anatomiczne narządu moczowego u kobiet i mężczyzn, a mianowicie krótsza cewka moczowa u kobiet oraz bliskość ujścia pochwy i odby­tu. Bogatsza flora bakteryjna w pobliżu ujścia zewnętrznego cewki moczowej u kobiet znajduje łatwiejszą drogę do pęcherza moczowego, zwłaszcza przy wszelkich mikrourazach samej cewki, np. w czasie sto­sunku płciowego.

Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi zakażeń układu moczowego są „przeszkody” w układzie moczowym, utrudniające odpływ moczu. Do „przeszkód” tych zalicza się kamicę układu moczowego, przerost gru­czołu krokowego, wady rozwojowe układu moczowego, ucisk ciężarnej macicy na moczowody, guzy macicy. Czynnikiem bakteryjnym będą­cym najczęstszą przyczyną zakażeń jest Gram-ujemna pałeczka okręż­nicy (Escherichia coli), następnie pałeczki odmieńca (Proteus sp.) i otoczkowce (Klebsiella sp.). Zakażenie na ogół następuje drogą wstę­pującą, tzn. przez cewkę moczową, pęcherz moczowy, moczowody — do nerek, rzadziej drogą krwi (zakażenie krwiopochodne). Nie każde dostanie się bakterii do pęcherza moczowego jest jednoznaczne z roz­winięciem się zakażenia. Prawidłowy układ moczowy dysponuje różny­mi mechanizmami obronnymi, z których wymienić należy: mechanicz­ny spływ moczu, jego własności fizyczne oraz przeciwbakteryjne właś­ciwości śluzówki dróg moczowych. Do rozwoju zakażenia dochodzi wtedy, gdy jeden lub kilka z tych mechanizmów ulega osłabieniu.

Bakteriuria bezobjawowa może być wyrazem zakażenia zarówno dróg moczowych, jak i nerek. Wykrycie jej nakazuje wykonanie badań koniecznych do ustalenia przyczyny.

Zapalenie pęcherza moczowego jest bardzo często spotykanym stanem chorobowym, zwłaszcza u kobiet. Objawia się bólami w okolicy łonowej, niekiedy bardzo silnymi, oraz częstym, bolesnym od­dawaniem moczu (objawy dyzuryczne). Występują stany podgorączko­we. Badanie moczu wykazuje nikłą ilość białka, obecność leukocytów (leukocyturia), niekiedy ropomocz, nierzadko krwiomocz. Badania mikrobiologiczne ujawniają znamienną bakteriurię (liczba drobno­ustrojów sięga 10000 w 1 mm moczu, a niekiedy nawet 100000). Rokowanie jest dobre, ale często obserwuje się skłonność do nawrotów.

Ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek zaczyna się nagle wyso­ką gorączką, niekiedy do 40°C, ze wstrząsającymi dreszczami i bólami w okolicy lędźwiowej – jedno- lub obustronnymi. Towarzyszą temu często objawy zapalenia pęcherza, czasami rozlane bóle brzucha z mdłościami i wymiotami. Przy obmacywaniu brzucha, a zwłaszcza przy wstrząsaniu okolicy lędźwiowej, występuje wyraźna, żywa bolesność. Badanie moczu wykazuje niewielki białkomocz, leukocyturię – częściej ropomocz i wałeczki leukocytarne — również krwiomocz oraz znamienną liczbę bakterii. Badanie krwi wykazuje zwiększoną liczbę krwinek białych (leukocytoza) i przyspieszone opadanie krwinek czer­wonych (powiększone OB). Czynność nerek jest zwykle prawidłowa, chociaż zdarzają się przypadki przebiegające z niewydolnością nerek, niekiedy pod postacią ostrej mocznicy. Dotyczy to zwłaszcza tych cho­rych, u których w przebiegu wyjątkowo ciężkiej infekcji dochodzi do martwicy brodawek nerkowych.

Ostre objawy choroby trwają zwykle kilka dni i niekiedy ustępują samoistnie — częściej jednak pod wpływem leczenia przeciwbakteryjnego. U części chorych może dojść do zupełnego wyleczenia i choroba nigdy już się nie powtórzy. Niekiedy jednak ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek wykazuje skłonność do na­wrotów, a w części przypadków przechodzi w przewlekłe odmied­niczkowe zapalenie nerek.

Przewlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek bywa bardzo zróżnicowane i rozpoznanie tej częstej choroby jest trudne. Prze­biega ona niekiedy podstępnie, bez wyraźnych objawów klinicznych, aż do czasu rozwoju niewydolności nerek i pojawienia się objawów przewlekłej mocznicy. U części chorych dochodzi do nadciśnienia tętniczego.

Częstymi objawami choroby są: osłabienie, bóle głowy, pobolewanie w okolicy lędźwiowej, stany podgorączkowe — niekiedy z dre­szczykami, bolesne oddawanie moczu, umiarkowana niedokrwistość. Czasami jedynym objawem choroby przez wiele lat są zmiany w mo­czu, wykrywane niekiedy przypadkowo. Polegają one na występowa­niu umiarkowanego białkomoczu oraz leukocyturii (obecność leukocy­tów) o zmiennym nasileniu. Liczba leukocytów i bakterii w moczu wzrasta w okresie zaostrzeń choroby. Czynność nerek może być pra­widłowa przez dłuższy okres, z wyjątkiem zdolności zagęszczenia mo­czu, która wcześniej ulega upośledzeniu.

Urografia wykazuje często zmiany chorobowe w obrębie układu kielichowo-miedniczkowego, jak też zmniejszenie wymiarów obu nerek, zwykle niesymetryczne.

Rokowanie co do wyleczenia jest niepewne, można jednak uzy­skać poprawę, a zwłaszcza opanować zaostrzenie choroby, stosując właściwe leczenie przeciwbakteryjne.