Endokrynologia jest dziedziną wiedzy zajmującą się humoralną regulacją procesów życiowych organizmu i jej zaburzeniami. Rolę regulacyjną spełniają tu hormony, czyli aktywne związki chemicz­ne wydzielane bezpośrednio do krwi przez wyspecjalizowane komórki. W klasycznym ujęciu, źródłem hormonów są narządy zwane gruczoła­mi wydzielania wewnętrznego lub dokrewnego, bądź też gruczołami dokrewnymi albo endokrynnymi. Nowoczesną wiedzę wzbogaciło pojęcie hormonów tkankowych, tj. związków chemicznych wydzielanych do krwi przez komórki nie uformowa­ne anatomicznie w narząd.

Hormony peptydowe występują w komórce początkowo w postaci białkowego prekursora o większej cząsteczce, czyli prohormonu, z którego następnie powstaje czynny hormon. Część zsyntetyzowanego hormonu jest wydzielana poza obręb komórki, część zostaje zmagazynowana w obrębie gruczołu wydzielania dokrewnego.

Proces wydzielania hormonu poza komórkę określa się jako uwal­nianie; podlega on wpływom regulacyjnym typu pobudzania i hamowania. W warunkach fizjologicznych wydzielanie (sekrecja) hormonów ulega wahaniom w ciągu doby, określanym mianem rytmu dobowego, z powtarzającymi się w jednakowych, określonych odstępach czasu wartościami maksymalnymi i minimalnymi. W sta­nach chorobowych występują nieprawidłowości dobowego rytmu wydzielniczego. Po uwolnieniu do krążenia, hormony o niskiej masie czą­steczkowej wiążą się ze specyficznymi białkami surowicy krwi. Ma to znaczenie zarówno transportowe, jak i regulacyjne w sensie dostęp­ności hormonu na poziomie komórki docelowej.

O działaniu tkankowym hormonów decyduje obecność swoistych receptorów (struktur odbiorczych) w błonie komórkowej al­bo w cytoplazmie. Hormony peptydowe nie muszą wnikać do komórki, aby ujawnić swe działanie. Wiążą się one z receptorami bło­ny komórkowej, co powoduje uaktywnienie wielu przekaźników (me­diatorów) pośredniczących w uzyskaniu efektu biologicznego. Hor­mony steroidowe wnikają do wnętrza komórki, gdzie łączą się z receptorem cytoplazmatycznym. Wpływ hormonów na przebieg proce­sów metabolicznych (przemiany materii) odbywa się za pośrednictwem enzymów o swoistym działaniu.

Degradacja, czyli proces rozkładu hormonów, odbywa się w wątrobie oraz w tkankach obwodowych, natomiast wydala­nie— głównie przez nerki, a w mniejszym stopniu — przez przewód pokarmowy.

• Gruczołami wydzielania wewnętrznego

Gruczołami wydzielania wewnętrznego, których zaburzenia mają szczególne znaczenie dla organizmu ludzkiego, są: przysadka, tarczyca, przytarczyce, trzustka (narząd wyspowy), nadnercza oraz gruczoły płciowe – jajniki i jądra. Nadmiernie nasilona czynność wydzielnicza gruczołu dokrewnego wywołuje objawy nadczynności tego gruczołu, natomiast niedostateczna sekrecja hormonalna powo­duje wystąpienie objawów jego niedoczynności. Gruczoły wy­dzielania wewnętrznego mogą także ulegać chorobom nie zakłócają­cym bezpośrednio ich funkcji wydzielniczych, takim jak np. nieczynne hormonalnie nowotwory i niektóre stany zapalne.

• Rozpoznawanie zaburzeń hormonalnych 

Rozpoznawanie zaburzeń hormonalnych opiera się na:

1. bezpośrednim badaniu chorego, tzn. na uzyskaniu od niego infor­macji dotyczących charakteru i przebiegu dolegliwości, oraz na bada­niu fizykalnym,
2. na oznaczeniach aktywności wydzielniczej gruczołów i rutyno­wych analizach biochemicznych oceniających równowagę środowiska wewnętrznego,
3. na badaniach radiologicznych i ultrasonograficznych.

W przypadkach choroby z pełni rozwiniętymi objawami rozpoznanie opiera się na zebranym wywiadzie i badaniu fizykalnym, natomiast oz­naczenia hormonalne spełniają rolę dokumentacyjną i pozwalają oce­nić stopień zaawansowania choroby. W przypadkach choroby wczes­nej, nietypowej, przy niepełnych objawach badania hormonalne mają główne znaczenie diagnostyczne.

O stanie czynnościowym gruczołu wydzielania wew­nętrznego mówią pomiary stężenia hormonu we krwi oraz — w odniesieniu do niektórych hormonów — oznaczenia jego ilości w moczu zebranym w określonym przedziale czasu, np. w ciągu 24 go­dzin. Badania te w większości przypadków mogą być wykonane ambu­latoryjnie, pod warunkiem, że chory będzie dobrze współpracować z le­karzem. Chodzi tu zwłaszcza o rzetelne zbieranie moczu dobowego i przestrzeganie określonych warunków. Badań tych nie należy wykonywać w czasie chorób gorączkowych, przy miejscowych zmianach ropnych, odczynach alergicznych, w ciężkich przeżyciach emocjonal­nych. Czynniki te, wymienione przykładowo, mogą bowiem wpływać na zmianę wyników. Nie należy także zażywać w tym czasie leków nie zaakceptowanych przez lekarza. Przed oddaniem krwi do bada­nia hormonalnego obowiązuje co najmniej 10-minutowy wypo­czynek. Ze względu na złożoną technikę badania hormonalne są wyko­nywane w seriach obejmujących większą liczbę próbek krwi i moczu. Stosowane obecnie szeroko w endokrynologii metody radioimmunologiczne wymagają użycia specjalnych zestawów hormonu znakowanego radioizotopem, przygotowywanych przez wyspecjalizo­wane ośrodki (w Polsce niektóre zestawy dostarcza Instytut Badań Jądrowych w Świerku). Dlatego też czas oczekiwania na wyniki tych badań jest znacznie dłuższy niż przy rutynowych badaniach biochemicznych. Wielokrotne oznaczenia stężenia hormonu we krwi w ciągu doby, np. w badaniu rytmu dobowego, wymagają pobytu chorego w szpitalu w celu zapewnienia mu odpowiednich warunków.

W stanach niedoczynności gruczołu dokrewnego bioche­micznym dowodem zaburzeń jest brak odpowiedzi lub niedostateczne zwiększenie czynności wydzielniczej po zastosowaniu typowego bodź­ca pobudzającego. W nadczynności gruczołu wykonywane są próby z użyciem środków, które w fizjologicznych warunkach tłumią jego czynność wydzielniczą. Niedostateczny efekt tłumienia wskazuje na zaburzenia regulacji czynności hormonalnej. Wielogodzinne pró­by czynnościowe — pobudzania bądź hamowania wydzielania hormonów — powinny być wykonywane w warunkach szpitalnych. Do badań o większym stopniu trudności wykonania należy określenie dobowej produkcji i rozdział chromatograficzny hormonów.

Istotnych informacji o czynności hormonów w organizmie mogą dostarczać także rutynowe badania biochemiczne, np. oznaczenia we krwi stężenia glukozy, wapnia, fosforu i potasu, a także zdjęcia rentgenowskie, zwłaszcza układu kostnego. Badania takie są zwy­kle wykonywane ambulatoryjnie i ułatwiają wydzielenie grupy osób wymagających dalszych, dokładnych badań w warunkach szpital­nych.

W przypadku podejrzenia o nowotwór gruczołu wydzielania dokrewnego ważną rolę spełniają badania pozwalające ustalić poło­żenie i wielkość nieprawidłowej masy tkankowej. Należą do nich: przeglądowe i warstwowe (tomograficzne) zdjęcia rentgenowskie, scyntygrafia przy użyciu izotopów, ultrasonografia, tomografia komputerowa i badania naczyniowe — arteriografia i wenografia. Niekiedy lokalizację nowotworu pozwala ustalić porównanie stężeń hormonów w próbkach krwi pobranych w różnych punktach układu krwionośnego.