Niedobór żelaza jest częstym stanem chorobowym, zwłaszcza w krajach, w których z przyczyn ekonomicznych lub tradycyjno-religijnych podaż żelaza z pokarmami jest niedostateczna. Ponieważ żelazo wchodzi w skład cząsteczki hemoglobiny, w przypadku jego braku synteza hemoglobiny jest zahamowana. Powoduje to zatrzymanie procesu wytwarzania czerwonych krwinek na etapie erytroblastów zasadochłonnych, kiedy synteza hemoglobiny jest najżywsza. Krwinek czerwonych powstaje mniej, te zaś, które tworzą się, zawierają mniej hemoglobiny – są jaśniejsze i mniejsze. W badaniach laboratoryjnych stwierdza się niedokrwistość, niedobarwliwość, czyli hipochromię krwinek, oraz mikrocytozę, tj. zmniejszenie wielkości krwinek.
Przyczyną niedokrwistości z niedoboru żelaza może być:
- nadmierna utrata żelaza (przewlekłe krwawienia);
- nadmierne, przekraczające podaż zużycie żelaza (ciąża i okres karmienia, okres dojrzewania, regeneracja krwinek w przypadkach różnych niedokrwistości);
- niedostateczna podaż żelaza z pokarmami;
- złe wchłanianie żelaza (choroby jelit, wątroby i trzustki, alkoholizm);
- nieprawidłowe zużycie żelaza poza układem krwiotwórczym (przewlekłe stany zapalne, nowotwory).
Największą wrażliwość na niedobór żelaza obserwuje się w ciąży, w okresie pokwitania obu płci (szczególnie u dziewcząt) oraz u ludzi starych.
Żelazo, poza hemoglobiną, wchodzi w skład enzymów biorących udział w procesie utleniania biologicznego oraz w skład mioglobiny – barwnego białka mięśni o budowie zbliżonej do hemoglobiny. Enzymy zawierające żelazo mają szczególne znaczenie w przemianach biochemicznych w mózgu, sercu i błonach śluzowych. Upośledzona czynność tych narządów w przypadku niedoboru żelaza powoduje, że chorzy szczególnie źle znoszą niedokrwistość z niedoboru żelaza, mają cięższe objawy chorobowe niż chorzy z innymi typami anemii przy tej samej lub mniejszej liczbie krwinek czerwonych.
Głównymi objawami niedokrwistości z niedoboru żelaza są bóle i zawroty głowy, drażliwość, apatia, trudności w uczeniu się, bóle i bicie serca, uczucie duszności, osłabienie, łamliwość i wypadanie włosów, zmiany w paznokciach z ich łatwym kruszeniem się, zajady w kącikach ust, zmiany w śluzówkach jamy ustnej i gardła. Charakterystyczna jest porcelanowa bladość skóry.
Badania krwi obwodowej wykazują: spadek liczby krwinek czerwonych, wyraźnie niskie stężenie hemoglobiny, niedobarwliwość i mikrocytozę (zmniejszenie wielkości) krwinek. Stężenie żelaza w surowicy jest mniejsze w stosunku do normy, która wynosi 80-120 mg°/o (14,3-21,5 mmol/1).
Zdarza się często, że okres jawnej niedokrwistości poprzedzony jest stanem niedoboru żelaza bez niedokrwistości, gdy na potrzeby krwiotworzenia, których nie pokrywa podaż, zostaje zużyte żelazo ustrojowe. Ujawniają się wówczas niektóre objawy kliniczne spowodowane niskim stężeniem żelaza we krwi. Rozpoznanie tego stanu ma duże znaczenie dla zapobiegania rozwojowi niedokrwistości, ponieważ pozwala usunąć przyczynę i uzupełnić niedobory.
W zapobieganiu niedoborowi żelaza, poza usuwaniem chorób będących jego przyczyną, podstawowe znaczenie ma dieta. Dzienne zapotrzebowanie człowieka zdrowego na żelazo wynosi:
- mężczyźni dorośli 1,0 — 1,5 mg
- dziewczęta w okresie dojrzewania 1,2 — 2,5 mg
- chłopcy w okresie dojrzewania 1,0 — 2,9 mg
- kobiety miesiączkujące 1,0 — 2,5 mg
- kobiety w ciąży 1,5 — 5,0 mg
Zapotrzebowanie to powinno być z łatwością pokryte przez prawidłową dietę, w razie zwiększonego zapotrzebowania wzbogaconą w obfitujące w żelazo pokarmy.
Główne źródło łatwo przyswajalnego żelaza to: mięso, ryby i wątroba, czyli pokarmy zawierające hemoglobinę lub mioglobinę, oraz żółtko jaj. Najlepszym źródłem żelaza pochodzenia roślinnego, gorzej wykorzystywanego, jest fasola, soja oraz rośliny zielone. Wchłanianie żelaza przyspiesza witamina C, zawarta w wielu sokach owocowych i roślinach surowych.
Leczenie jawnych postaci niedokrwistości polega na podawaniu preparatów żelaza doustnie oraz witamin B2 i B6 poprawiających jego wykorzystanie. Leczenie to jest długotrwałe i wymaga nieraz wielotygodniowego lub nawet wielomiesięcznego przyjmowania odpowiednich leków.
U chorych, u których przyczyną niedokrwistości z niedoboru żelaza jest złe wchłanianie z przewodu pokarmowego, stwierdzone na podstawie badania wchłaniania żelaza za pomocą tzw. krzywej obciążenia żelazem — preparaty żelaza są stosowane dożylnie lub domięśniowo.