Rehabilitacja oddechowa jest to cały zestaw działań za­równo samego chorego, który wykonuje samodzielnie określone ćwi­czenia, jak i fizjoterapeuty, który mu w tym pomaga, wykonując za chorego część ćwiczeń.

Istotą ćwiczeń oddechowych jest pogłębienie oddychania, zwiększenie ruchomości klatki piersiowej i właściwe wykorzystanie oddychania przeponowego. Poprawie mechaniki oddychania sprzyjają trzy grupy zabiegów:

1. masaż klatki piersiowej,
2. gimnastyka odde­chowa
3. mechaniczne sposoby usprawniające oddychanie.

• Masaż klatki piersiowej

Biorąc pod uwagę fakt ogólnej „sztywności” klatki piersiowej, sto­sowanie jej masażu jest całkowicie usprawiedliwione. Masaż stano­wi czynność wstępną w stosunku do gimnastyki oddechowej. Oprócz działania rozluźniającego wpływa on — poprzez odruchowe podrażnie­nie zakończeń nerwowych — na pogłębienie czynności oddechowej. Masaż obejmuje: więzadła i stawy kręgosłupa, mięśnie grzbietu i klat­ki piersiowej, ze szczególnym uwzględnieniem mięśni międzyżebro­wych, a także mięśnie szyi i brzucha.

Również odpowiednie ułożenie własnego ciała i rozluźnienie wszyst­kich mięśni jest pewnego rodzaju terapią i nazywa się leczeniem odprężającym, relaksującym. Prowadzi ono do zmniejszenia skurczu mięśni oskrzeli, występującego u osób z przewlekłymi choro­bami układu oddechowego.

• Gimnastyka oddechowa

Gimnastyka oddechowa może dać jakieś efekty dopiero po zwiększe­niu ruchomości klatki piersiowej, a to w pewnym stopniu można osiągnąć przez stosowanie masażu. Gimnastykę oddechową można uprawiać dopiero po masażu albo też równolegle z nim. W przewle­kłych chorobach układu oddechowego stosuje się niejako dwie grupy gimnastyki:

1. gimnastykę mającą zwiększyć ruchomość klatki piersiowej,
2. gimnastykę mającą poprawić mechanikę oddychania.

Podział ten jest tylko umowny, ponieważ ścisłe rozgraniczenie ćwi­czeń nie jest ani możliwe, ani celowe.

Gimnastyka zwiększająca ruchomość klatki piersiowej ma szczególne znaczenie w zwłóknieniu płuc i klatki piersiowej oraz w za­pobieganiu zrostom opłucnej po odmie i zapaleniu opłucnej.

W zależności od stanu zdrowia gimnastykę można zaczynać od po­stawy leżącej i poprzez siedzącą przejść do stojącej. Natężenie ćwiczeń i liczba powtórzeń są sprawą indywidualną. Ćwiczenia polegają przede wszystkim na skłonach tułowia w pozycji czołowej, strzałkowej i po­przecznej. Unieruchomienie miednicy w siadzie, klęku lub opadzie w przód prowadzi do tego, że ćwiczenia ruchowe dotyczą głównie piersio­wego odcinka kręgosłupa, a to właśnie jest celem gimnastyki.

Ćwiczenie I. Pozycja wyjściowa — ułożenie na wznak, ramiona wzdłuż ciała:

1. wypchnięcie klatki piersiowej w górę (wdech),
2. powrót do pozycji wyjściowej (wydech).

Ćwiczenie II. Pozycja wyjściowa — ułożenie na prawym boku, głowa spoczywa na przedramieniu prawej ręki zgiętej w łokciu:

1. uniesienie głowy, skłon tułowia w lewo (wdech),
2. powrót do pozycji wyjściowej (wydech).

Następnie zmiana położenia na lewoboczne i powtórzenie ćwiczenia.

Ćwiczenie III. Pozycja wyjściowa – siad prosty z oparciem dło­ni o łóżko:

1. położenie się na wznak (wdech),
2. powrót do pozycji wyjściowej (wydech).

Ćwiczenie to należy początkowo wykonać z pomocą instruktora, który chwytając za ręce i przyciągając osobę ćwiczącą ku przodowi pomoże jej powrócić z pozycji leżącej do siedzącej. Potem chory wyko­nuje ćwiczenie samodzielnie.

Ćwiczenie IV. Pozycja wyjściowa – siad prosty, dłonie na biod­rach:

1. skłon tułowia w prawo,
2. powrót do pozycji wyjściowej,
3. skłon tułowia w lewo,
4. powrót do pozycji wyjściowej,
5. skłon tułowia w przód,
6. powrót do pozycji wyjściowej,
7. skłon tułowia w tył,
8. powrót do pozycji wyjściowej.

Podobne ćwiczenia można następnie wykonać w pozycji siedzącej na taborecie, a następnie w postawie stojącej.

Ćwiczenie V. Pozycja wyjściowa — leżenie na brzuchu, ramiona ugięte, dłonie odpoczywają na podłożu, na wysokości barków.

1. wolne prostowanie ugiętych ramion, biodra nie odrywają się od podłoża (wdech),
2. powrót do pozycji wyjściowej (wydech).

• Gimnastyka poprawiająca mechanikę oddychania

Ćwiczenia należące do tej grupy mają na celu nauczenie oddychania przeponą oraz oddychania wolnego i głębokiego, co ma szczególne znaczenie u chorych na rozedmę płuc. Ponieważ w ułożeniu na wznak zwiększa się ruchomość przepony, ćwiczenia oddychania przeponowego należy prowadzić tylko w pozycji leżącej. Najwygodniejszą pozycją, przy której bez specjalnego wysiłku uczącego i nauczanego następuje uruchomie­nie oddychania przeponowego, jest pozycja na wznak z kończynami ugiętymi w stawach kolanowych i biodrowych.

Gimnastykę oddechową dzieli się ponadto na gimnastykę oddechową statyczną i dynamiczną. Pierwsza opiera się na ćwiczeniach oddechowych bez udziału mięśni kończyn, druga na wy­korzystaniu ich współdziałania.

Ćwiczenie I. Pozycja wyjściowa – ułożenie chorego na wznak, dłonie instruktora spoczywają na klatce piersiowej i nadbrzuszu chorego:

1. wdech z wypychaniem dłoni instruktora ku górze,
2. wydech z „uciskaniem” klatki piersiowej i brzucha przez dłonie instruktora.

To samo ćwiczenie wykonuje chory sam, układając własne dłonie — jedną na klatce piersiowej, drugą na nadbrzuszu.

Ćwiczenie II. Pozycja wyjściowa — ułożenie chorego na wznak, dłonie instruktora spoczywają na łukach żebrowych chorego, stykając się palcami na nadbrzuszu:

1. wdech, dłonie spoczywają luźno,
2. wydech z uciskiem dłoni na łuki żebrowe i na nadbrzusze w koń­cowej fazie wydechu.

Ćwiczenie to wykonuje następnie chory sam przy pomocy własnych dłoni.

Ćwiczenie III. Pozycja wyjściowa – ułożenie na wznak:

1. wdech ze wznoszeniem ramion przodem w górę i położeniem ich za głową,
2. wydech z opuszczeniem ramion do pozycji wyjściowej.

Ćwiczenie IV. Pozycja wyjściowa – siad na taborecie, ramiona opuszczone:

1. wdech z odwiedzeniem ramion bokiem w tył,
2. wydech ze skrzyżowaniem ramion przed sobą i skłonem w przód z uciśnięciem łuków żebrowych.

To samo ćwiczenie chory może wykonać przyjmując postawę stojącą.

W rozedmie płuc bardzo ważną sprawą jest nauczenie się wolnego i długiego wydechu. Osiągnąć to można poprzez świadome kontrolowa­nie czasu swego wydechu, nawet za pomocą sekundomierza. Liczni au­torzy zalecają w tym celu wydawanie dźwięku (fonację) przy wydechu. Oparto to na spostrzeżeniu, że ludzie zdrowi w stadium dużego zmęczenia fizycznego (np. tragarze) zwykli wydychać powietrze przez zwę­żone usta. Wydech wtedy wydłuża się, a dźwięk przy tym wydawany przypomina nieudolne gwizdanie lub wymawianie litery „f”. W piś­miennictwie anglosaskim ten rodzaj wydechu nazwano „wydechem przez zasznurowane usta”. Przy tym sposobie wydechu powstaje pe­wien niewielki opór wydechowy, co powoduje zwolnienie przepływu powietrza w drogach oddechowych (zmniejsza się opór w oskrzelach), lepszą ruchomość przepony i rozszerzenie oskrzeli. „Oddychanie przez zasznurowane usta” wydatnie pomaga przy nauce oddychania przepo­nowego i wydłużania wydechu.

Opierając się na pracach dotyczących „szkodliwości” pozycji „na baczność” dla przewietrzania płuc, proponuje się ćwiczenia oddecho­we w pozycji pochylonej ku przodowi. Pozycja ta pozwala na zwolnie­nie napięcia mięśni tłoczni brzusznej, przez co zwiększa ruchomość przepony, a oprócz tego zapewnia o wiele lepsze przewietrzenie okoli­cy wnękowej płuc.