Pojęciem tym określa się dwie jednostki chorobowe: wrzodziejące zapalenie jelita grubego i chorobę Leśniowskiego — Crohna. Pierwotna przyczyna wywołująca te choroby jest nieznana. Ostatnie badania wskazują, że w rozwoju każdej z nich mogą uczestniczyć bliżej nie ok­reślone drobnoustroje (bakterie lub wirusy), mechanizmy immunolo­giczne i czynniki genetyczne. Obie choroby występują dość rzadko, ale dotyczą głównie młodych kobiet i mężczyzn, których wiek w chwili zachorowania waha się od 15 do 40 lat.

• Wrzodziejące zapalenie jelita grubego

Istotą tej choroby jest rozlane, powierzchowne zapalenie błony śluzowej odbytnicy albo od­bytnicy i okrężnicy, które prowadzi w części przypadków do powstania owrzodzeń.

Głównymi objawami są biegunka i domieszka krwi w kale. Cho­rzy ze zmianami ograniczonymi do odbytnicy mogą mieć jednak ufor­mowane stolce albo nawet zaparcie i jedynym objawem choroby jest wówczas krwawienie. Z innych objawów należy wymienić bóle, które najczęściej dotyczą podbrzusza i pojawiają się tuż przed wypróżnie­niem. W części przypadków dominują objawy ogólne, jak gorączka, os­łabienie i spadek wagi.

Przebieg choroby jest przewlekły i nawracający. W okresach zaostrzeń, zwanych rzutami choroby, mogą wystąpić powikła­nia miejscowe i/lub pozajelitowe. Do powikłań miejscowych należą masywny krwotok oraz toksyczne rozdęcie i przedziurawienie (perforacja) okrężnicy. Stany te mają ciężki przebieg i stwarzają bez­pośrednie zagrożenie dla życia. Występują jednak dość rzadko (w ok. 5% przypadków). Częściej zdarzają się mniej obciążające powikła­nia pozajelitowe, wśród których na czoło wysuwają się uszkodzenia wątroby i stawów. Rzadszymi powikłaniami są zmiany skórne (rumień guzowaty) i oczne (zapalenie tęczówki).

W rozpoznaniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego za­sadniczym badaniem jest wziernikowanie odbytnicy (rektoskopia). W czasie tego badania prawie zawsze pobierany jest wyci­nek do oceny mikroskopowej. Z innych badań wykonuje się posiewy kału (w celu wykluczenia czerwonki) oraz wlew kontrastowy doodbytniczy. To ostatnie badanie może nie tylko potwierdzić rozpoznanie, ale w wielu przypadkach jest jedyną metodą oceny zakresu zmian jeli­towych.

Leczenie wrzodziejącego zapalenia jelita grubego jest zachowa­wcze i chirurgiczne. Leczenie zachowawcze ma na celu jak naj­szybsze opanowanie ostrego rzutu choroby oraz zapobieganie nawro­tom przez stosowanie odpowiednich leków w okresach remisji (zaci­sza). Sposób leczenia ostrych rzutów zależy od ich ciężkości. W rzu­tach o lekkim przebiegu wystarcza leczenie ambulatoryjne, rzuty cięż­kie wymagają intensywnego leczenia szpitalnego. Po opanowaniu os­trego rzutu chorzy wchodzą w okres remisji. Mimo pozornego zdrowia w tym okresie, powinni nadal przyjmować zalecane leki, aby zmniej­szyć ryzyko nawrotu.

Właściwie prowadzone leczenie zachowawcze jest wysoce skuteczne. Jedynie u ok. 15% chorych, nie reagujących na środki farmakologicz­ne bądź z powikłaniami zagrażającymi życiu, niezbędna staje się operacja, polegająca na usunięciu większości lub całego jelita grubego. Dla wielu chorych oznacza to konieczność posiadania sztucz­nego odbytu.

• Choroba Leśniowskiego—Crohna

Choroba Leśniowskiego—Crohna jest to przewlekłe nie­swoiste zapalenie jakiegoś odcinka przewodu pokarmowego, począwszy od jamy ustnej aż do odbytu. Zmiany umiejscawiają się najczęściej w końcowym odcinku jelita cienkiego, a w następnej kolejności w okolicy odbytu i jelicie grubym. Poza dowolną lokalizacją, innymi cechami odróżniającymi tę chorobę od wrzodziejącego zapale­nia jelita grubego jest odcinkowy charakter i głębsza penetracja zmian w ścianie jelita.

Objawy choroby Crohna zależą od umiejscowienia, rozległości i stopnia zaawansowania procesu zapalnego w przewodzie pokarmo­wym. U większości chorych w przypadku zajęcia jelita cienkiego lub grubego objawy rozwijają się stopniowo. Rzadziej początek choroby jest ostry i przypomina zapalenie wyrostka robaczkowego. Dominują bóle brzucha i biegunka bez domieszki krwi. Dość często występuje gorączka, brak łaknienia i spadek masy ciała. W części przypadków badanie brzucha ujawnia obecność bolesnego guza. Ważnym objawem są szczeliny, ropnie i przetoki okołoodbytowe, które występują u po­nad połowy chorych. U 1/4 osób zmiany te mogą być pierwszym sygna­łem choroby, który na długo poprzedza pojawienie się innych objawów ze strony jelit. Charakterystyczną cechą choroby Crohna jest także samoistne tworzenie się nieprawidłowych połączeń (przetok) mię­dzy jelitami albo między jelitem i ścianą brzucha. Innymi powi­kłaniami choroby Crohna jelita cienkiego są ropnie śródbrzuszne i znaczne zwężenie światła jelita z objawami niepełnej drożności. W przypadku choroby Crohna jelita grubego powikłaniami są krwotoki, perforacje i toksyczne rozdęcie okrężnicy. Powikłania pozajelitowe są takie jak przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego (zob. s. wyżej).

Rozpoznanie choroby Crohna jest trudne. Spośród badań do­datkowych największą wartość diagnostyczną mają badania radiolo­giczne jelit (pasaż jelita cienkiego i wlew kontrastowy doodbytniczy). Dużą rolę odgrywa także wziernikowanie jelita grubego połączone z pobraniem wycinków do oceny mikroskopowej. W części przypadków pomocne są biopsja jelita cienkiego i testy wchłaniania jelitowego.

Ponadto w celu wyłączenia gruźlicy jelit wykonuje się posiewy kału i odczyn tuberkulinowy. Wyniki wymienionych badań nie zawsze są jednoznaczne i u niektórych chorych rozpoznanie ustalane jest dopie­ro po operacji brzusznej.

Leczenie. Skutecznego sposobu leczenia choroby Crohna dotych­czas nie opracowano. Nawet po doszczętnym usunięciu ogniska choro­bowego może wystąpić nawrót zapalenia w innym odcinku jelit. Dlate­go też podstawową zasadą postępowania jest zastosowanie wszystkich możliwych metod leczenia zachowawczego oraz podjęcie postępowania wspomagającego, polegającego na stosowaniu odpowiedniej diety, uzupełnieniu niedoborów i na psychoterapii. W okresach zaostrzeń po­dawane są środki o działaniu przeciwzapalnym i przeciwbakteryjnym. Mimo na ogół dobrych wyników wczesnego leczenia farmakologiczne­go, dalszy przebieg choroby może być niepomyślny i w wielu przypad­kach prowadzi do operacyjnego usunięcia zmienionego odcinka jelit z powodu powtarzających się zaostrzeń i powikłań.