Marskość wątroby jest to przewlekłe uszkodzenie wątroby o różnej przyczynie, charakteryzujące się szeregiem zmian morfologicznych. Zwykle proces marskiej przebudowy wątroby rozpoczyna się od poja­wienia się ubytku w czynnym miąższu (najczęściej w wyniku martwi­cy komórek) i zastąpienia go tkanką łączną. Zniszczenie komórek wątrobowych (hepatocytów) jest następstwem działania różnych czyn­ników, najczęściej zakaźnych lub chemicznych, i występuje zwykle w całym narządzie, ale o różnym natężeniu zmian w poszczególnych ele­mentach budowy, w tzw. zrazikach. W nieuszkodzonych zrazikach lub w zdrowych częściach zmienionych zrazików dochodzi do regene­racji guzkowej hepatocytów. Jednak odbudowa miąższu nastę­puje w sposób niepodporządkowany precyzyjnym zasadom architektu­ry zdrowej wątroby. Ta cecha pozwala bezsprzecznie rozpoznać mar­skość. Kolejną zmianą morfologiczną cechującą marskość wątroby są zaburzenia unaczynienia narządu. Guzki regeneracyjne oraz tkanka łączna uciskają na naczynia krwionośne i utrudniają wewnątrzwątrobowy przepływ krwi. Powstają też nowe, nieprawidłowe po­łączenia naczyniowe. Te zaburzenia w ukrwieniu wątroby dodatkowo zmniejszają jej wydolność metaboliczną.

Objawy marskości wątroby zależą od stopnia zniszczenia czynne­go miąższu oraz od rozmiarów i tempa przebudowy marskiej. Przebieg choroby może być zupełnie bezobjawowy lub dawać bogaty zespół ob­jawów, aż do cech niewydolności wątroby i nadciśnienia wrotnego.

Przyczyny. Marskość wątroby nie rozwija się w zdrowym narzą­dzie. Poprzedzają ją zawsze różne formy zapalenia, w znacznej części przypadków zapalenie ostre przechodzi w zapalenie przewlekle, a to w końcu w marskość. Do najczęstszych przyczyn choroby należą: nad­używanie alkoholu (marskość alkoholowa), zakażenie wirusa­mi zapalenia wątroby B lub nie-A, nie-B (marskość pozapalna), przewlekłe utrudnienie odpływu żółci (marskość żółciowa), nie­które leki, dziedziczne zaburzenia metaboliczne oraz bliżej niezbadane wrodzone nieprawidłowości immunologiczne. U części chorych nie udaje się odkryć czynnika etiologicznego. Te przypadki nazywa się marskością kryptogenną.

• Marskość alkoholowa

Marskość alkoholowa jest nieodwracalnym skutkiem nad­używania alkoholu. Może rozwinąć się ze stłuszczenia wątroby, które w zasadzie jest zmianą odwracalną, oraz z alkoholowego zapalenia wątroby, choroby o ciężkim przebiegu i następstwach. Przyjmuje się, że do rozwoju marskości dochodzi u 10 — 30% osób na­dużywających alkoholu. Czynnikiem decydującym jest czas nadużywa­nia i ilość wypijanego alkoholu. Dodatkową ważną rolę odgrywają współistniejące zakażenia wirusem B, nieprawidłowe odżywianie oraz utrudnienie odpływu żółci. Abstynencja może niekiedy zahamować po­stęp choroby, jakkolwiek bywają przypadki, że nawet po całkowitym zaprzestaniu picia alkoholu choroba szybko postępuje, prowadząc aż do pełnej niewydolności narządu i zgonu chorego.

• Marskość żółciowa

Marskość żółciowa może być spowodowana dwoma czynni­kami:

1. przewlekłym utrudnieniem odpływu żółci na skutek przeszko­dy mechanicznej w drogach żółciowych (kamień, zwężenie, ucisk z ze­wnątrz) — jest to tzw. marskość żółciowa wtórna,
2. przewlekłym zapaleniem i włóknieniem drobnych przewodzików żółcio­wych wewnątrzwątrobowych — powstaje wówczas tzw. marskość żółciowa pierwotna.

Drugi rodzaj występuje prawie wyłącznie u kobiet w średnim wieku i przebiega zawsze z pewnymi zaburzeniami immunologicznymi. Często towarzyszą mu objawy świadczące o zabu­rzonej gospodarce tłuszczowej ustroju, a czasami objawy mówiące o nieprawidłowościach dotyczących tkanki łącznej, tarczycy czy nerek.

Objawy. Marskość wątroby nie daje stałego i jednolitego obrazu chorobowego. W wielu przypadkach może nie wywoływać żadnych ob­jawów i bywa wówczas rozpoznawana przypadkowo. W marskości żółciowej pierwotnej wczesnym objawem jest przewlekły, uporczywy świąd skóry, który występuje na wiele lat przed pojawie­niem się cech uszkodzenia wątroby. W zaawansowanej mar­skości wątroby, niezależnie od jej przyczyny, pojawiają się: narastają­ce osłabienie, utrata łaknienia, chudnięcie, żółtaczka, obrzęki i wodobrzusze. Występuje powiększenie wątroby i śledziony, rumień dłoni, tzw. „pajączki” naczyniowe, zanik owłosienia pachowego i łonowego, powiększenie piersi i zanik jąder u mężczyzn. W następstwie nad­ciśnienia wrotnego powstają żylaki przełyku i dna żołądka, które mogą być przyczyną krwotoków, wreszcie może rozwinąć się tzw. encefalopatia wrotna, objawiająca się różnego stopnia zaburzeniami psychicznymi i neurologicznymi aż do głębokiej śpiączki włącznie.

Leczenie. Wobec zmiennego przebiegu choroby szczegółowe zale­cenia lecznicze w każdym przypadku ustala lekarz. Ogólnie jednak, chorzy powinni prowadzić oszczędzający tryb życia, unikać intensyw­nych, długotrwałych wysiłków fizycznych doprowadzających do wy­raźnego zmęczenia, odpoczywać w ciągu dnia w pozycji leżącej, zwła­szcza po posiłkach. Ważne znaczenie lecznicze ma unikanie wszelkich czynników uszkadzających wątrobę, takich jak alkohol (bezwzględna abstynencja), niektóre leki (decyduje lekarz), zakażenia, substancje to­ksyczne w środowisku zawodowym. Usunięcie szkodliwości zawodo­wych powinno odbywać się z udziałem wyspecjalizowanych lekarzy Przemysłowej Służby Zdrowia. Zapobieganie zakażeniom można osiąg­nąć poprzez przestrzeganie wysokiego standardu higieny życia i ży­wienia.

Ważną rolę w leczeniu marskości wątroby odgrywa dieta. W okresie wydolności wątroby żywienie nie odbiega zasadniczo od fizjologiczne­go, natomiast w okresie niewyrównania konieczne są dość znaczne modyfikacje. W przypadkach encefalopatii modyfikacje te polegają na ograniczeniu, a nawet czasowym wyłączeniu białka z diety, a przy wodobrzuszu i obrzękach — na ograniczeniu podaży płynów i soli ku­chennej.

Powikłania marskości wątroby, w postaci narastającej encefalopatii i krwotoków z żylaków przełyku są leczone szpitalnie. Również wodobrzusze wymaga leczenia szpitalnego, jeśli starannie prowadzone le­czenie ambulatoryjne nie daje oczekiwanych efektów.

• Kamica żółciowa

Kamica żółciowa polega na obecności w pęcherzyku żółciowym i/lub w przewodach żółciowych, kamieni (złogów) powstałych przez wytrącanie się składników żółci: cholesterolu, barwników żółciowych i wapnia. Choroba ta występuje dwukrotnie częściej u kobiet niż u męż­czyzn. Predysponują do niej ciąże, doustne środki antykoncepcyjne, otyłość, usunięcie końcowego odcinka jelita cienkiego, czynniki geo­graficzne.

Objawy. Nierzadko kamienie wykrywane są przypadkowo, a cho­roba latami może przebiegać bezobjawowo – tzw. kamica niema. Do klasycznych objawów należą: napadowe bóle w prawym podżebrzu lub nadbrzuszu, niekiedy o bardzo znacznej intensywności, pro­mieniujące do pleców i kręgosłupa, opasujące, połączone z nudnościami i wymiotami, gorączka, a w przypadkach zablokowania przewo­du żółciowego wspólnego żółtaczka, odbarwione (koloru gliny) stolce, przebarwiony (mocna herbata) mocz. Powikłaniami kami­cowego zapalenia pęcherzyka żółciowego mogą być: wodniak, ropniak, zgorzel, pęknięcie pęcherzyka z następowym zapaleniem otrzew­nej lub wytworzeniem kanału (przetoki) do przewodu pokarmowego. Powikłaniem zaś kamicy przewodu żółciowego wspólnego, poza jego zapaleniem i żółtaczką, może być zapalenie trzustki, zapalenie przewo­dów żółciowych wewnątrzwątrobowych, ropnie wątroby.