Choroba wrzodowa jest schorzeniem ogólnoustrojowym, które w krajach cywilizowanych dotyczy aż 5 — 10% całej populacji. Anatomicznym wyrazem tej choroby jest ubytek błony śluzowej, umiejscowiony najczęściej na krzywiźnie mniejszej żołądka lub w opuszce dwunastnicy. Kształt tego ubytku, zwanego niszą wrzodową, jest okrągły lub owalny, a jego średnica waha się od kilku do kilkunastu milimetrów. Choroba występuje w każdym wieku i u obu płci, ale szczyt zapadalności przypada na okres między 20 i 50 r. życia, zaś wśród osób z wrzodem dwunastnicy zdecydowanie dominują mężczyźni.
Przyczyny choroby wrzodowej są złożone i nie do końca poznane. Ogólnie przyjmuje się, że nisza wrzodowa powstaje w wyniku zaburzenia równowagi między trawiącą siłą soku żołądkowego i możliwościami obronnymi błony śluzowej (stąd określenie — wrzód trawienny lub owrzodzenie trawienne). Wrzody żołądka lub dwunastnicy występują rodzinnie, u osób palących papierosy, zażywających leki zawierające kwas acetylosalicylowy (polopiryna) oraz cierpiących na przewlekłe choroby układu oddechowego, marskość wątroby lub reumatoidalne zapalenie stawów. Ważną rolę w chorobie wrzodowej dwunastnicy mogą odgrywać także czynniki psychologiczne, o czym świadczy dość częste powstawanie owrzodzeń pod wpływem stresów i napięć emocjonalnych.
Objawy. Głównym, a nierzadko jedynym objawem choroby są okresowe bóle w nadbrzuszu. Dla wrzodów dwunastnicy charakterystyczne są tzw. bóle głodowe, które występują w nocy i w 2-3 godziny po posiłkach. Ulgę przynosi spożycie pokarmu lub przyjęcie środków alkalizujących. W owrzodzeniach żołądka bóle nie wykazują wyraźnego związku z posiłkami (czasem nasilają się tuż po jedzeniu) i nie zawsze ustępują po lekach alkalizujących. Inne, rzadsze objawy choroby wrzodowej to nudności, brak łaknienia i chudnięcie.
Przebieg choroby jest przewlekły i nawracający. Odnosi się to przede wszystkim do wrzodów dwunastnicy, które mają skłonność do występowania w sezonach wiosennym i jesiennym. Nawrót owrzodzenia wywołuje zwykle takie same dolegliwości, jak w czasie poprzedniego epizodu choroby. Część owrzodzeń przebiega zupełnie bezobjawowo albo też typowym objawom nie towarzyszy nisza wrzodowa.
Choroba wrzodowa może prowadzić do groźnych dla życia powikłań, jakimi są krwotoki przedziurawienie, czyli perforacja wrzodu. Każde z tych powikłań występuje nagle i niekiedy jest pierwszym sygnałem choroby. Rozwojowi powikłań sprzyja zadziałanie silnego stresu, nadużycie alkoholu, a także zażywanie polopiryny lub innych leków przeciwreumatycznych. Objawami krwotoku są: nagłe zasłabnięcie, krwawe lub fusowate wymioty, smoliste stolce oraz bladość skóry. Perforacja zdarza się prawie wyłącznie w owrzodzeniach dwunastnicy. Przedziurawienie objawia się nagłym bólem w nadbrzuszu obejmującym stopniowo całą jamę brzuszną, której powłoki stają się desko wato twarde. Zarówno perforacja, jak i krwotok wymagają natychmiastowej interwencji lekarskiej. Innym powikłaniem choroby wrzodowej jest zwężenie odźwiernika utrudniające przechodzenie zawartości z żołądka do jelita cienkiego. Objawami zwężenia są obfite wymioty zawierające niestrawione resztki pokarmu spożytego poprzedniego dnia oraz postępujące chudnięcie.
Rozpoznanie choroby opiera się zwykle na badaniu radiologicznym górnego odcinka przewodu pokarmowego. W wypadku stwierdzenia wrzodu żołądka obowiązuje wykonanie gastroskopii (wziernikowanie żołądka, tj. oglądanie jego wnętrza przez specjalny przyrząd z oświetleniem, wprowadzony przez przełyk) i pobranie wycinków do oceny mikroskopowej. Współczesna gastroskopia jest zabiegiem nie obciążającym, przeprowadzanym za pomocą giętkich wzierników fiberooptycznych. Zgłębnikowanie (sondowanie) żołądka w celu oceny jego funkcji wydzielniczej straciło ostatnio na wartości, gdyż w większości owrzodzeń żołądka i dwunastnicy ilość wytwarzanego kwasu solnego nie odbiega od normy. Tylko u 1/3 osób z owrzodzeniami dwunastnicy występuje nadmierna produkcja tego kwasu, zaś u części chorych z owrzodzeniami żołądka wydzielanie może być obniżone.
Leczenie choroby wrzodowej jest zachowawcze i chirurgiczne. Celem leczenia zachowawczego jest jak najszybsze opanowanie objawów (głównie bólu) i doprowadzenie do zagojenia niszy wrzodowej. Skuteczne sposoby zapobiegania nawrotom choroby nie są dotychczas znane.
Chorzy z niepowikłaną chorobą wrzodową dwunastnicy mogą być leczeni ambulatoryjnie. U chorych z wrzodem żołądka przed przystąpieniem do leczenia należy wykluczyć nowotworowy charakter owrzodzenia. Potrzeba taka nie dotyczy chorych z wrzodem dwunastnicy, który praktycznie zawsze ma naturę nienowotworową. Poza tą różnicą w postępowaniu z chorymi na wrzód żołądka i dwunastnicy pozostałe zasady są podobne. Obejmują one bezwzględny zakaz palenia papierosów, unikanie kawy, alkoholu i ostrych przypraw oraz stosowanie leków alkalizujących, zmniejszających wydzielanie kwasu solnego i przyspieszających gojenie niszy wrzodowej. Przestrzeganie specjalnej diety jest na ogół zbędne. Ważne znaczenie ma natomiast regularne spożywanie posiłków i normalny skład pożywienia. Prawidłowo prowadzone leczenie zachowawcze, przy dobrej współpracy ze strony chorego, prowadzi w większości przypadków do zagojenia niszy wrzodowej w przeciągu miesiąca. Po upływie tego czasu osoby z wrzodem żołądka powinny być poddane kontrolnemu badaniu radiologicznemu i/lub gastroskopii.
Leczenie chirurgiczne prowadzone jest w przypadkach wrzodów żołądka opornych na działanie środków farmakologicznych lub owrzodzeń często nawracających. Operacja polega przeważnie na usunięciu części żołądka i/lub przecięciu nerwów błędnych (wagotomia), co powoduje zmniejszenie wydzielania kwasu solnego. Przedziurawienie wrzodu i trwałe zwężenie odźwiernika jest leczone wyłącznie chirurgicznie. Część owrzodzeń żołądka lub dwunastnicy powikłanych krwotokiem jest także leczonych operacyjnie.