Bóle w okolicy lędźwiowej, jedno- lub obustronne, mogą mieć różny charakter i różne nasilenie. Niejednokrotnie ich przyczyną są zmiany w kręgosłupie lub są to po prostu bóle mięśniowe. Bardzo silne bóle, o charakterze kolki nerkowej, zwykle jednostronne, występują w przebiegu kamicy nerkowej lub moczowodowej. Mogą one promieniować wzdłuż moczowodu do spojenia łonowego, a nawet niżej, do wewnętrznej powierzchni uda. Kolka nerkowa może być rów­nież spowodowana nagłym zablokowaniem odpływu moczu np. przez fragmenty tkanek lub skrzepy krwi. Silne bóle, najczęściej obustron­ne, często promieniujące w kierunku pęcherza moczowego, występują w przebiegu ostrych stanów zapalnych górnego odcinka układu moczowego (ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek). Podobne bóle, ale najczęściej jednostronne, mogą być wywołane zapaleniem tkanki okołonerkowej. Ostremu, kłębuszkowemu zapale­niu nerek niejednokrotnie towarzyszą silne, obustronne, na ogół tępe bóle, natomiast przewlekłe kłębuszkowe zapalenie nerek przebiega w zasadzie bezbólowo. Jednostronne lub obustron­ne przewlekłe bóle w okolicy lędźwiowej, ulegające okresowemu nasi­leniu, mogą występować u chorych z nowotworami, torbielowatością lub gruźlicą nerek.

Bóle w okolicy spojenia łonowego przemawiają za cho­robą pęcherza moczowego. Przyczyną silnych bólów jest najczęściej os­tre zapalenie pęcherza, natomiast bóle o umiarkowanym nasileniu, tę­pe, przewlekłe, charakterystyczne są dla nowotworów i gruźlicy pę­cherza moczowego. Bóle w tej okolicy mogą być jednak wywołane również innymi chorobami, a mianowicie chorobami odbytnicy i na­rządu rodnego u kobiet.

Bóle w cewce moczowej, występujące w czasie oddawania moczu, są najczęściej objawem ostrego zapalenia cewki moczowej.

• Stany podgorączkowe i gorączka

W chorobach układu moczowe­go najczęstszą przyczyną wzrostu temperatury ciała są ostre bakteryj­ne zakażenia tego układu, a zwłaszcza ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek. Charakteryzuje się ono wysoką gorączką, nie­kiedy sięgającą 40°C, której często towarzyszą wstrząsające dreszcze. Podobnie wysoką gorączkę spotyka się w zapaleniu około nerkowym oraz w martwicy brodawek nerkowych. Ostra posocznica, z punktem wyjścia w narządzie moczowym, charakte­ryzuje się gorączką o przebiegu trawiącym (duże różnice, niekiedy przekraczające 1°C, pomiędzy pomiarem porannym i wieczornym, a w zapisie gorączkowym charakterystyczne „zęby piły”).

Wysoka gorączka może być również objawem — czasami bardzo wczesnym, a niekiedy przez dłuższy okres jedynym — złośliwego no­wotworu nerki.

Stany podgorączkowe, niekiedy z dreszczykami, obserwuje się czę­sto w przebiegu przewlekłych zakażeń układu moczowego.

• Zaburzenia w oddawaniu i ilości oddawanego moczu

Odda­wanie moczu w nocy jest jednym z pierwszych objawów prze­wlekłej niewydolności nerek, ale objaw ten może również występować w przebiegu innych stanów chorobowych, jak np. w niewydolności krążenia i niektórych chorobach gruczołów wydzielania wewnętrzne­go. Bolesne oddawanie moczu towarzyszy najczęściej ostre­mu zapaleniu pęcherza lub cewki moczowej, natomiast oddawanie mo­czu słabym strumieniem lub przerywanym jest częstym objawem przerostu lub nowotworu gruczołu krokowego oraz kamicy pęcherza moczowego. Nietrzymanie moczu jest najczęstszym objawem niedowładu zwieracza cewki moczowej.

Bardzo istotnym objawem chorób narządu moczowego są zmiany w ilości oddawanego moczu. Dorosły, zdrowy człowiek wydala w ciągu doby 1000 —1500 ml moczu (diureza dobowa), przy czym ilość ta jest zmienna i zależy od ilości wypijanych płynów. W chorobach nerek diureza dobowa może być prawidłowa, zmniejszona lub zwiększona. Jeśli diureza dobowa ulegnie znacznemu zmniejszeniu, mówimy o skąpomoczu, w krańcowej sytuacji o bezmoczu, natomiast jeśli ulegnie znacznemu zwiększeniu, mówimy o wielomoczu.

Skąpomocz jest to stan, w którym diureza dobowa spada poniżej 400 ml. Pojawienie się skąpomoczu jest równoznaczne z zatrzymywa­niem różnych końcowych produktów przemiany materii w organizmie, co prowadzi do rozwoju niewydolności nerek. Bezmoczem określa­ny jest spadek diurezy dobowej poniżej 100 ml. Skąpomocz i bezmocz mogą być spowodowane tymi samymi czynnikami chorobowymi i świadczą o obecności zmian organicznych lub czynnościowych w ukła­dzie moczowym. Przyczynami ich mogą być wszystkie rodzaje ostrej niewydolności nerek, a w przewlekłej nie­wydolności nerek następujące stany:

1. ostra nie­wydolność nerek „nałożona” na istniejące już uszkodzenie nerek;
2. zaostrzenie przebiegu przewlekłej choroby nerek;
3. inne przyczyny, np. faza złośliwa nadciśnienia tętniczego wywołująca nagłe pogorsze­nie już uprzednio upośledzonej czynności nerek;
4. okres schyłkowy przewlekłych chorób nerek.

Różnicowanie przyczyn skąpomoczu i bez­moczu bywa trudne. Oba te stany stanowią bezwzględne wskazanie do leczenia szpitalnego, ponieważ określenie przyczyn ich występowania możliwe jest najczęściej tylko w warunkach szpitalnych, a ma to podstawowe znaczenie dla wyboru właściwej metody leczenia, przesądza­jącej niekiedy o życiu chorego.

Wielomoczem nazywane jest znaczne zwiększenie diurezy dobo­wej (ponad 2000 ml). Wielomocz, który ulega zmniejszeniu po podaniu wazopresyny, tj. hormonu antydiuretycznego, nosi nazwę wielomo­czu wazopresynowrażliwego, wielomocz nie reagujący na wazopresynę — wielomoczu wazopresynoopornego. Drugi typ wielomoczu występuje, z wyjątkiem cukrzycy, prawie wyłącznie w chorobach układu moczowego, takich jak torbielowatość nerek, prze­wlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek, przewlekła niewydolność ne­rek, po usunięciu przeszkody w odpływie moczu z dróg wyprowadzających układu moczowego, w ostrej niewydolności nerek po okresie skąpomoczu, w uszkodzeniu nerek w przebiegu zaburzeń gospodarki elek­trolitowej (niedobór potasu, podwyższony poziom wapnia w surowicy krwi) i w niektórych wrodzonych wadach nerek.

Wielkość wielomoczu w wymienionych stanach chorobowych jest różna, najczęściej diureza dobowa waha się od 2 do 4 litrów.

• Zmiany w moczu

Zmiany w moczu są często pierwszym objawem — niekiedy stwierdzonym przypadkowo – wskazującym na chorobę układu mo­czowego. Jednak brak zmian w moczu nie wyklucza choroby nerek, i to często jej zaawansowanego stanu. Również niektóre zmiany w moczu nie są równoznaczne z istnieniem organicznej choroby ukła­du moczowego.

Podstawowe znaczenie diagnostyczne w chorobach układu moczo­wego mają: przejrzystość, barwa i ciężar właściwy (gęstość) moczu, obecność białka w moczu oraz zmiany w osadzie moczu.

Barwa prawidłowego moczu jest jasna do ciemnożółtej. W wielomoczu mocz jest wodojasny. Przy krwawieniach w układzie mo­czowym barwa moczu zmienia się od brudnoczerwonej do brunatnej („popłuczyny mięsne”). Na podstawie samej zmiany zabarwienia mo­czu nie można wszakże rozpoznawać krwawienia w układzie moczowym, ponieważ takie zmiany zabarwienia mogą powodować niektóre barwniki, zarówno pochodzenia zewnętrznego, jak i wewnętrznego.

Prawidłowy mocz jest przejrzysty, jeśli jednak jest on znacznie zagęszczony lub pozostawiony na pewien czas w naczyniu, dochodzi często do wytworzenia się w nim substancji krystalicznych powodujących zmętnienie, które niekiedy mylnie jest traktowane jako objaw chorobowy. Najczęstszą przyczyną chorobowego zmętnienia mo­czu jest obecność w nim dużej ilości krwinek białych lub czerwonych.

Ciężar właściwy (gęstość) moczu jest przydatnym, cho­ciaż niezbyt dokładnym wskaźnikiem zagęszczenia moczu. Ciężar właściwy moczu człowieka zdrowego waha się w szerokich granicach, od 1004 do 1035. Tak duże różnice zależą od stopnia nawodnienia orga­nizmu. Jednorazowy pomiar ciężaru właściwego moczu w rutynowym badaniu ogólnym ma niewielką wartość, chyba że jest on większy lub równy 1035 albo mniejszy lub równy 1004 (odpowiednio prawidłowe za­gęszczenie i prawidłowe rozcieńczenie). Wartości pośrednie nie pozwa­lają na wnioskowanie o upośledzeniu zagęszczania lub rozcieńczania moczu.

Białkomocz jest jednym z ważniejszych objawów chorób układu moczowego. Normalnie w moczu ludzi zdrowych wydalane są znikome ilości białka, których praktycznie nie można wykryć za pomocą ruty­nowych metod badawczych. O białkomoczu jako zjawisku patologicznym mówi się wówczas, gdy ilość wydalanego białka jest wykrywalna w rutynowym ogólnym badaniu moczu. Ponieważ wa­hania stężenia białka w moczu w ciągu doby mogą być znaczne u tego samego chorego, pojedyncze badanie ma wyłącznie znaczenie orienta­cyjne. Dokładniejsze dane uzyskuje się oznaczając dobowe wydalanie białka w moczu. Na tej podstawie rozróżnia się:

1. znaczny białkomocz — ilość wydalanego białka na dobę jest większa od 3,5 g,
2. umiarkowany białkomocz — dobowa strata białka w mo­czu waha się w granicach 0,5 – 3,5 g,
3. znikomy białkomocz — ilość wydalanego białka na dobę jest mniejsza od 0,5 g.

Wielkość białkomoczu może ulegać znacznym wahaniom, nawet z dnia na dzień. Wynika z tego, że niewielki wzrost lub spadek dobo­wych strat białka w moczu, obserwowany w krótkich odstępach czasu, nie przesądza o istotnym zwiększeniu lub zmniejszeniu białkomoczu i tym samym nie może być pomocny w ocenie klinicznej dynamiki cho­roby nerek.

Również występowanie białkomoczu nie jest jednoznaczne z rozpoz­naniem choroby układu moczowego. Niewielki białkomocz może wy­stępować u zupełnie zdrowych, młodych ludzi po wysiłku fizycznym, zwłaszcza znacznym, po dłuższym staniu, niekiedy pod wpływem zi­mna, a nawet po obmacywaniu nerek przez lekarza w czasie badania. Białkomocz może też być objawem innych chorób aniżeli układu mo­czowego. Należy tu wymienić niektóre choroby układu krwiotwórcze­go, ostre stany neurologiczne, niewydolność krążenia i stany gorącz­kowe różnego pochodzenia. Białkomocz pojawia się również w takich chorobach, w przebiegu których w osoczu krwi pojawiają się niepra­widłowe białka. Do takich chorób należą makroglobulinemia (Waldenstroma) i siatkowiak plazmocytowy.

Krwiomocz, podobnie jak białkomocz, jest częstym i ważnym ob­jawem chorób narządu moczowego. Normalnie mocz ludzi zdrowych zawiera bardzo nieznaczne ilości krwinek czerwonych — 1-2 w polu widzenia (w mikroskopie) w osadzie moczu. W stanach patologicznych liczba krwinek wzrasta, co określa się jako krwinkomocz lub krwiomocz mikroskopowy (mikrohematuria). Jeśli wzrost liczby krwinek czerwonych w moczu doprowadza do wyraźnej zmiany jego zabarwienia (w sytuacji krańcowej mocz może mieć na­wet barwę czekoladową), stan taki nazywany jest krwiomoczem makroskopowym (makrohematuria). Oba rodzaje krwiomo­czu mogą być spowodowane przez te same czynniki. Krwinkomocz wy­stępuje znacznie częściej niż krwiomocz makroskopowy.

Uszkodzenie naczyń krwionośnych w obrębie układu moczowego, będące najczęstszą przyczyną krwiomoczu, może być następstwem pro­cesu zapalnego, zwyrodnieniowego lub nowotworowego. Często jed­nak te stany chorobowe przebiegają bez krwiomoczu, a z kolei krwio­mocz może być spowodowany przyczynami pozanerkowymi, np. skazą krwotoczną, wysoką gorączką i pewnymi lekami (np. salicylanami).

Leukocyturia jest to wydalanie w moczu zwiększonej liczby krwinek białych, czyli leukocytów. Obecność krwinek białych w mo­czu jest zjawiskiem fizjologicznym, jeśli ich liczba w badanym osadzie moczu nie wynosi więcej niż 1 — 5 w polu widzenia. Większe wydalanie leukocytów w moczu jest nieprawidłowością.

Znacznego stopnia leukocyturia nazywana jest ropomoczem.

Najczęstszą przyczyną leukocyturii są ostre lub przewlekłe choroby bakteryjne układu moczowego, ale może ona towarzyszyć i innym cho­robom nerek, np. zespołowi nerczycowemu. Leukocyturia występuje również w niewydolności krążenia, w stanach odwodnienia i gorączkowych.

Bakteriuria jest to obecność drobnoustrojów w moczu spowo­dowana zakażeniami układu moczowego.

Wałeczkomocz (cylindruria) jest to pojawienie się w mo­czu podłużnych, różnego kalibru i kształtu wałeczków. Mogą one być szkliste, ziarniste, szklisto-ziarniste, woskowe, z krwinek białych i czerwonych. Obecność wałeczków w moczu jest dowodem uszkodzenia nerek; jedynie wałeczki szkliste mogą występować w innych stanach chorobowych, np. u chorych wysoko gorączkujących.

• Nadciśnienie tętnicze

Nadciśnienie tętnicze stanowi częsty objaw różnych chorób nerek. Przyczyny jego występowania są dość zróżnicowane. Różne są też me­chanizmy jego powstawania i różne rodzaje chorób nerek je wywołują­cych. Najczęściej nadciśnienie nerkowe ma charakter utrwalony. W jego przebiegu może występować faza złośliwa. Właśnie nadciśnienie tętnicze i objawy mu towarzyszące ze strony ośrodkowego układu nerwowego i serca są często powodem zgłoszenia się chorego z uszkodze­niem nerek na wizytę lekarską.

• Obrzęki

Obrzęki o różnym nasileniu i lokalizacji pojawiają się zarówno w ostrych, jak i przewlekłych chorobach nerek.

• Niedokrwistość

Niedokrwistość jest stałym objawem przewlekłej mocznicy. W od­różnieniu od innej niedokrwistości nie poddaje się ona leczeniu farma­kologicznemu. Przyczyną niedokrwistości w przewlekłej niewydolnoś­ci nerek jest upośledzenie wytwarzania czynnika krwiotwórczego w nerce oraz skrócenie czasu przeżycia krwinek czerwonych. Nierzadko chorzy zgłaszają się po raz pierwszy do lekarza właśnie z powodu ob­jawów wywołanych przez niedokrwistość, takich jak np. bóle i zawro­ty głowy, osłabienie, łatwość męczenia się, zaburzenia rytmu serca.