Trzustka, obok czynności zewnątrzwydzielniczej (wydziela sok trzustkowy, pełni również funkcję gruczołu wy­dzielania wewnętrznego. Czynność wewnątrzwydzielnicza związana jest z tzw. aparatem wyspowym, za­wierającym kilka typów komórek wydzielających hormony peptydowe.

Komórki A wysp wytwarzają glukagon, komórki B produkują insulinę. Zarówno glukagon, jak i insulina są hormonami regulu­jącymi gospodarkę węglowodanową (warunkują poziom glukozy we krwi). Ich działanie jest przeciwstawne: glukagon powoduje podwyż­szenie poziomu glukozy we krwi (przecukrzenie – hiperglikemia), insulina obniża poziom glukozy (niedocukrzenie — hipoglikemia). Od współdziałania tych hormonów zależy m.in. prawidłowy poziom glukozy we krwi.

• Stan hipoglikemiczny

Stan hipoglikemiczny jest to zespół objawów spowodowa­nych zmniejszeniem się stężenia glukozy we krwi poni­żej wartości niezbędnej dla utrzymania prawidłowej czynności ośrod­kowego układu nerwowego. W odróżnieniu od innych narządów, mózg wykorzystuje prawie wyłącznie glukozę w komórkowych pro­cesach energetycznych.

U osób dorosłych fizjologiczne stężenie glukozy we krwi, oz­naczone metodą enzymatyczną, waha się rano na czczo od 65 do 95 mg% (od 3,6 do 5,3 mmol/1), a po posiłku może sięgać 160 mg% (8,9 mmol/1). Objawy hipoglikemii pojawiają się zwykle dopiero po obniże­niu poziomu glukozy we krwi poniżej 45 mg% (2,5 mmol/1). Stężenie glukozy we krwi zależy od dowozu węglowodanów w pokarmach, wew­nątrzustrojowej produkcji glukozy i stopnia jej zużycia.

Hipoglikemia wywołuje w organizmie „mobilizację” mechanizmów wyrównawczych, tzn. następuje wzmożone wydzielanie hormonów o działaniu przeciwstawnym do insuliny, która jest hormonem obniżają­cym poziom glukozy we krwi. Najwcześniej zaznacza się działanie adrenaliny. Hamuje ona wydzielanie insuliny i pobudza uwalnianie glukozy z glikogenu, głównego węglowodanu zapasowego organizmu.

Objawy hipoglikemii we wczesnym okresie są przeważnie ubocznym efektem działania adrenaliny. Są to: poty, drżenie rąk, niepokój, przys­pieszenie tętna, uczucie kołatania serca. Mogą pojawiać się też obja­wy zależne od niedoboru glukozy w ośrodkowym układzie nerwowym, czyli od tzw. neuroglikopenii, a mianowicie uczucie zmęczenia, osłabienie, ból głowy, uczucie głodu, senność, opóźnienie reakcji psy­chicznych, chwiejność emocjonalna, upośledzenie koordynacji ruchów, dziwaczne zachowanie się. Niekiedy stan taki bywa fałszywie inter­pretowany jako upojenie alkoholowe, co jest szczególnie niebezpiecz­ne, ponieważ opóźnia udzielenie właściwej pomocy. W wypadku pogłę­biania się niedoboru glukozy może dojść do zaburzeń świadomości, a nawet do całkowitej utraty przytomności. U osób z chorobą wieńcową incydenty hipoglikemii sprzyjają występowaniu bólów wieńcowych. Zwiększone łaknienie towarzyszące hipoglikemii może prowadzić do znacznej otyłości, zwłaszcza przy nadużywaniu pokarmów węglowoda­nowych.

Wyróżnia się 3 rodzaje stanów hipoglikemicznych:

1. hipoglikemię występującą na czczo,
2. hipoglikemię poposiłkową (reaktywną)
3. hipoglikemię polekową.

Hipoglikemia występująca na czczo może zależeć od:

1. wzmożonego wydzielania insuliny w nowotworach trzustki (tzw. wyspiak wydzielający insulinę) albo w rozroście komórek B,
2. niedosta­tecznego wchłaniania glukozy w jelitach i zbyt małego wytwarzania jej w organizmie w wypadku niedoboru hormonów działających przeciwstawnie do insuliny (niedoczynność kory nadnerczy, tarczycy, przysadki),
3. zaburzeń metabolizmu glikogenu, zwłaszcza w choro­bach wątroby,
4. przedłużonego głodowania
5. nadużycia alkoholu u osób z predyspozycją wynikającą z innych przyczyn.

Wyspiak wydzielający insulinę jest rzadkim nowotwo­rem, ale jest niebezpieczny, ponieważ może powodować stany śpiączkowe (śpiączka hipoglikemiczna) zagrażające bezpośrednio życiu. Objawy towarzyszące mu mają charakter zmienny, występują nie tylko na czczo, ale także w czasie dłuższej przerwy między posiłka­mi i po wysiłku fizycznym; dominują objawy ze strony układu nerwo­wego. W hipoglikemii po zatruciu alkoholowym cechą typową jest ob­niżenie temperatury ciała.

Hipoglikemia poposiłkową (reaktywna). Objawy poja­wiają się po 1 — 4 godz. po posiłku zawierającym głównie węglowodany proste, nigdy na czczo, głównie u osób ze znaczną chwiejnością emo­cjonalną i wegetatywną, częściej u kobiet niż u mężczyzn. Objawy te są wyłącznie skutkiem ubocznego działania adrenaliny i nigdy nie prowadzą do śpiączki. Hipoglikemia reaktywna może występować też u chorych po operacji częściowego usunięcia żołądka oraz w niedoczynnościach kory nadnerczy i przysadki.