Przewlekła niewydolność nerek, zwana też przewlekłą mocz­nicą, stanowi zespół objawów klinicznych, będących następstwem głębokich zaburzeń czynności wydalniczej, wewnątrzwydzielniczej i metabolicznej nerek.

Do mocznicy prowadzić mogą wszystkie choroby nerek, które powo­dują niszczenie ich czynnego miąższu w stopniu przekraczającym moż­liwości wyrównawcze pozostałej tkanki nerkowej. Dzięki dużej rezer­wie czynnościowej nerek, objawy mocznicy pojawiają się dopiero wte­dy, gdy zniszczeniu ulegnie ok. 80% czynnego miąższu nerkowego.

Objawy przewlekłej niewydolności nerek są bardzo zróżnicowane, narastają w miarę postępu choroby i dotyczą właściwie wszystkich narządów i układów: ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, przewodu pokarmowego, układu krwiotwórczego, układu krążenia.

Do najwcześniejszych dolegliwości należy uczucie ogólnego osłabie­nia i łatwego męczenia się. Stopniowo pojawia się szereg zaburzeń ze strony układu nerwowego i przewodu pokarmowego. Należą do nich: rozdrażnienie, niepokój, zwiększona nerwowość, zaburzenia koncen­tracji uwagi i rytmu snu, uczucie palenia i drętwienia kończyn, boles­ne kurcze mięśni nóg. Popęd płciowy ulega zmniejszeniu, u kobiet pojawiają się zaburzenia miesiączkowania. Występuje swędzenie skóry. Nasila się apatia, pojawić się mogą objawy psychotyczne z omamami wzrokowymi i słuchowymi. Pragnienie jest wzmożone, łaknienie osła­bione. Pojawia się niesmak w ustach, czkawka, nudności, wymioty, zaparcie, niekiedy biegunka. Zaburzenia gospodarki wapniowej prowadzić mogą do bólów kostnych oraz zaburzeń chodzenia. Występuje niedokrwistość i skaza krwotoczna, której pierwszym objawem mogą być krwawienia z nosa, a niekiedy krwotok z przewodu pokarmowego. Pojawia się nadciśnienie tętnicze — niekiedy złośliwe — przewlekła i ostra niewydolność krążenia, mocznicowe zapalenie osierdzia, przebiegające czasami z objawami ostrej tamponady serca (tj. z obecnością w worku osierdziowym płynu uniemożliwiającego pracę serca). W końco­wym okresie dochodzi do stanu śpiączkowego, w którym chory ginie.

Przebieg kliniczny przewlekłej mocznicy wikła się często zaka­żeniami bakteryjnymi, takimi jak zapalenie płuc czy zapalenie trzust­ki, które przesądzają niekiedy o losie chorego. Występują również za­grożenia z powodu różnych zaburzeń elektrolitowych w surowicy krwi, np. z powodu niskiego stężenia sodu (hiponatremia) czy potasu (hipokalemia), a w końcowym okresie życia z powodu podwyższonego poziomu potasu (hiperkalemia) i obniżonego poziomu dwuwęglanów (nasilona kwasica metaboliczna). Obniżenie poziomu wapnia (hipokalcemia) może powodować wystąpienie tężyczki.

Badanie chemiczne krwi wykrywa zmiany, zależne od zatrzymania w organizmie różnych produktów przemiany materii, głównie azoto­wej. W surowicy krwi podwyższeniu ulega — w późnym okresie choro­by z reguły znacznemu — stężenie następujących substancji: kreatyni­ny, mocznika, kwasu moczowego, fosforanów i siarczanów, jak również pochodnych fenolowych. Wzrasta też stężenie niektórych hormonów, zwłaszcza peptydowych, a mianowicie parathormonu (hormonu przytarczyc) i insuliny (wydzielanej przez trzustkę). Poziom niektórych substancji tłuszczowych, np. trójglicerydów w osoczu, ulega także pod­wyższeniu.

Leczenie przewlekłej mocznicy zależy od stopnia jej nasilenia i po­lega przede wszystkim na stosowaniu odpowiedniej diety i na zwalcza­niu dolegliwości oraz objawów. Najlepsze wyniki daje przeszczepienie nerki, bowiem przeszczepiony zdrowy narząd spełnia wszystkie czyn­ności nerki. Stosowanie dializ jedynie usuwa — i to nie wszystkie — zatrzymane produkty przemiany materii.

Leczenie dietetyczne należy rozpoczynać wcześnie, jeszcze przed wystąpieniem jakichkolwiek objawów zatrzymania w organiz­mie produktów przemiany materii. Jedną z zasad tego leczenia jest ograniczenie podaży fosforanów. Jest to w praktyce trudne, ponie­waż pełnowartościowe pokarmy białkowe zawierają dużo fosforu. Najczęściej konieczne jest stosowanie wodorotlenku glinu, np. alusalu, który zmniejsza wchłanianie fosforanów w przewodzie pokar­mowym.

We wszystkich okresach przewlekłej mocznicy dieta powinna być bogatoenergetyczna i powinna zawierać pełnowartościowe białka, w tym aminokwasy egzogenne, tzn. takie, których organizm nie jest w stanie syntetyzować, np. histydynę. Wobec „skłonności” chorych do zaburzeń gospodarki tłuszczowej, należy stosować pewne ograni­czenia w spożywaniu węglowodanów (cukru, cukierków, słodyczy) oraz nasyconych kwasów tłuszczowych (masła, słoniny, smalcu). Konieczne jest zapewnienie należytej ilości witamin oraz wapnia.

Z punktu widzenia praktycznego, bardzo korzystne są diety ziemniaczane. Zawierają one wszystkie aminokwasy egzogenne, a przy tym mało fosforanów, ponadto działają zasadotwórczo, a więc przeciwdziałają kwasicy. Na specjalne polecenie zasługują diety za­wierające białko jaj i ziemniaków w stosunku 2:3, fasoli i jaj 1:1, mle­ka i pszenicy 3:1 oraz jaj i pszenicy 3:2.

Bardzo istotnym elementem diety jest odpowiednia zawartość elektrolitów. Niedobór sodu (praktycznie soli kuchennej) prowadzi do zmniejszenia ilości płynu pozakomórkowego i powoduje nałożenie się na już istniejącą mocznicę tzw. czynnika przednerkowego (krążeniowego), który przyczynia się do pogorszenia ukrwienia chorych nerek. Z drugiej strony nadmiar sodu bywa przyczyną pojawienia się lub nasilania obrzęków i nadciśnienia tętniczego. W każdym przypadku optymalną ilość sodu w diecie ustala lekarz w oparciu o indywidualną ocenę stanu chorego. Wprowadzenie do lecze­nia silnie działających leków moczopędnych zwiększyło tolerancję chorych na podaż soli kuchennej.

W schyłkowej mocznicy, gdy jest niebezpieczeństwo wystą­pienia podwyższonego poziomu potasu w surowicy krwi, co może za­grażać życiu chorego na skutek zaburzeń rytmu serca, szczególnej os­trożności wymaga stosowanie diet zawierających duże ilości potasu (ziemniaki, jarzyny, owoce), a także leków zatrzymujących potas w organizmie.

Chorzy z przewlekłą mocznicą powinni otrzymywać preparat wita­miny D oraz preparaty wapnia w celu zapobieżenia wystąpieniu cięż­kich zaburzeń w gospodarce wapniowo-fosforanowej.

Dieta chorych dializowanych musi być odpowiednio zmodyfikowa­na, gdyż pożądany skład płynów ustrojowych można uzyskać zmienia­jąc odpowiednio skład płynu używanego do dializ.

Poza leczeniem przyczynowym i dietetycznym, ważną rolę w moczni­cy odgrywa leczenie jej powikłań i objawów, np. leczenie nad­ciśnienia tętniczego, niewydolności krążenia i zapalenia osierdzia. Niewskazane jest stosowanie tzw. leków toksycznych dla nerek, do których należą m.in. niektóre antybiotyki, sulfonamidy, niektóre leki przeciwzapalne i przeciwbólowe, jodowane środki kontrastowe do ba­dań rentgenowskich i wiele innych. Dawki poszczególnych leków mu­szą być dostosowane do stanu czynnościowego nerek w danym okresie mocznicy, odstępy między podawaniem poszczególnych dawek muszą być wydłużone.

Leczenie dializą polega na pozanerkowym oczyszczaniu krwi z substancji toksycznych dla organizmu. Dializa otrzewnowa polega na przemywaniu jamy otrzewnej odpowiednim płynem, lekko hipertonicznym, wprowadzonym przez cewnik, w celu usunięcia z krwi substancji szkodliwych, które przenikają przez otrzewną do pły­nu przemywającego. Leczenie tą metodą może być prowadzone w każ­dym szpitalu. Leczenie przy użyciu dializy zewnątrzustrojowej, czyli „sztucznej nerki”, może być stosowane tylko w niektórych ośrodkach.

Dializoterapia nie rozwiązuje problemów wynikających z upośledze­nia czynności wewnątrzwydzielniczej nerki, takich jak niedokrwi­stość, zmiany kostne, nadczynność przytarczyc z wtórnymi zaburzenia­mi gospodarki wapniowej. Dlatego też najkorzystniejszą metodą lecze­nia przewlekłej mocznicy jest przeszczepienie (transplanta­cja) nerki ze zwłok albo od żywego dawcy (najczęściej osoby blisko spokrewnionej). Chorzy będący kandydatami do przeszcze­pu muszą być zarejestrowani w ośrodkach specjalistycznych i prze­wlekle dializowani, tak aby w chwili transplantacji spełniali określo­ne kryteria optymalnego biorcy nerki. Zabieg przeszczepienia nerki może być wykonany u każdego chorego ze schyłkową niewydolnością nerek, jeśli nie stwierdza się u niego bezwzględnych przeciwwskazań, do których należą m.in.: choroby nowotworowe, rozległa miażdżyca – zwłaszcza tętnic mózgu i serca — zaburzenia psychiczne, podeszły wiek i niezdyscyplinowanie.