Specjalne miejsce wśród chorób rozrostowych zajmuje szpiczak mnogi, inaczej zwany siatkowiakiem(szpiczakiem) plazmocytowym. Istotą szpiczaka jest nieprawidłowy rozrost komórek plazmatycznych w szpiku kostnym. Odsetek plazmocytów w szpiku w tej chorobie może zwiększać się z prawidłowej wartości 2 —4 do 80% wszystkich komórek szpiku. Rozrost plazmocytów jest uogólniony, występuje we wszystkich kościach, w których znajduje się szpik. Bardzo rzadko, zwykle jako faza wstępna, zdarza się odosobniony rozrost w jednym ognisku kostnym.
Plazmocyty są głównymi komórkami wytwarzającymi w organizmie białka odpornościowe, tzw. immunoglobuliny. W warunkach prawidłowych różne populacje plazmocytów wytwarzają różne białka. Zapewnia to możliwość obrony przed nieograniczoną liczbą czynników zakaźnych dzięki tworzeniu rozmaitych przeciwciał będących właśnie immunoglobulinami skierowanymi przeciw tym czynnikom. W szpiczaku plazmocyty rozrastające się w nadmiarze należą wszystkie do jednej, nieprawidłowej populacji komórkowej i syntetyzują tylko jeden rodzaj immunoglobuliny. Takie białko określa się jako białko monoklonalne, gdyż jest produktem jednego rodzaju, tzw. klonu komórkowego i ma cechy fizykochemiczne jednorodnej substancji. Wytwarzanie innych, prawidłowych białek wybitnie zmniejsza się, gdyż rozwój prawidłowych plazmocytów jest stłumiony przez populację patologiczną. Powoduje to obniżenie odporności organizmu na różnego rodzaju zakażenia. Inną konsekwencją rozrostu plazmocytów jest niszczenie kości i ich odwapnienie.
Objawy szpiczaka wynikają z rozrostu plazmocytów. Można wyróżnić następujące zespoły objawowe w tej chorobie:
- bóle kostne, bóle korzeniowe zależne od zmian w kręgosłupie, łatwe złamania kości, nawet bez urazu (tzw. złamania patologiczne). W obrazie rentgenowskim widoczne są liczne ogniska rozrzedzenia kości, zwłaszcza w czaszce, żebrach i miednicy;
- częste zapadanie na zakażenie dróg moczowych i zapalenia płuc, jako wyraz osłabionej odporności;
- objawy zespołu nadlepkości krwi, wtedy gdy stężenie białka w osoczu jest wyraźnie zwiększone (powyżej 10 g%, czyli 100 g/l);
- uszkodzenie nerek prowadzące w niektórych przypadkach do ciężkiej niewydolności nerek z mocznicą;
- skaza krwotoczna (w części przypadków);
- czasem osłabienie, stany podgorączkowe.
Ponadto badania laboratoryjne wykazują często niedokrwistość i/lub małopłytkowość (zmniejszenie liczby płytek krwi), podwyższone stężenie białka w surowicy, ze znacznym zwiększeniem frakcji gamma-globulin i obecnością białka monoklonalnego, w pewnych przypadkach występuje białkomocz z obecnością tzw. białka Bence —Jonesa w moczu. Odczyn opadania krwinek (OB) jest bardzo przyspieszony, zwykle przekracza 100 mm po 1 godz.
Przy dużym zniszczeniu kości, ze wzmożonym uwalnianiem z nich wapnia, w surowicy krwi zwiększa się stężenie tego pierwiastka. Jeżeli osiąga ono wysokie wartości, sięgające powyżej 12 mg% (2,99 mmol/1), może stanowić zagrożenie dla życia.
Zmiany w szpiku kostnym są bardzo charakterystyczne. Występuje duża liczba plazmocytów patologicznych, często w skupieniach lub w postaci nacieku.
Szpiczak mnogi jest typową chorobą starszego wieku. Zapadają na nią najczęściej ludzie powyżej 55 r. życia. Ponieważ główne dolegliwości dotyczą układu kostnego, przez dłuższy czas bywają składane na karb zmian zwyrodnieniowych stawów i rozpoznanie choroby odwleka się.
Rozpoznanie opiera się na wykryciu patologicznych plazmocytów w szpiku kostnym, stwierdzeniu charakterystycznych zmian w kościach oraz na obecności białka monoklonalnego we krwi.
Leczenie powoduje na ogół stosunkowo szybkie zmniejszenie się dolegliwości bólowych, jest jednak długotrwałe. Pomimo zahamowania rozrostu plazmocytów najtrudniej jest uzyskać naprawę zmian w kościach. Podawane są leki cytostatyczne i hormonalne. W zespole nadlepkości dobre wyniki dają zabiegi plazmaferezy – polegające na usuwaniu z krwi osoby chorej nadmiaru białka. Zabiegi te dają okresową poprawę, co jest szczególnie ważne w okresie, zanim rozrost plazmocytów nie zmniejszy się pod wpływem leczenia.