Podział niewydolności krążenia ma w dużej mierze charakter umowny i zależy od kryteriów, jakie przyjmuje się za jego podstawę. Przyjmując za kryterium szybkość narastania objawów niewydolności krążenia i stopień ich nasilenia, można wyróżnić niewydolność ostrą i przewlekłą, aż punktu widzenia wywołujących ją przyczyn i mechanizmów rozwoju — niewydolność lewej komory serca, niewydolność prawej komory serca oraz niewydolność mieszaną, tj. obukomorową. W rzeczywistości postacie te często zazębiają się ze sobą, ponieważ niewydolność jednej z komór serca zwykle odbija się na pracy drugiej komory.
- Niewydolność lewej komory serca. Do niewydolności lewokomorowej dochodzi zwykle w przebiegu chorób powodujących jej uszkodzenie lub obciążenie nadmierną pracą. Z chorób tych należy wymienić przede wszystkim nadciśnienie tętnicze, chorobę wieńcową oraz wady zastawkowe w lewej połowie serca (wady zastawek półksiężycowatych aorty, niedomykalność zastawki dwudzielnej). Do mniej częstych przyczyn należą stany zapalne mięśnia sercowego oraz tzw. kar- diomiopatie. Zależnie od przyczyny oraz szybkości jej działania, wyróżnia się postać ostrą i przewlekłą niewydolności lewej komory.
Ostra lewokomorowa niewydolność krążenia występuje wówczas, gdy dochodzi do nagłego „załamania się” pracy lewej komory i nie tłoczy ona odpowiedniej ilości krwi do aorty. Krew gromadzi się w lewym przedsionku, w żyłach płucnych i naczyniach włosowatych krążenia płucnego, powodując gwałtowny wzrost ciśnienia hydrostatycznego i przesiąkanie płynu do tkanki śródmiąższowej i pęcherzyków płucnych. Powstaje obrzęk płuc, będący krańcowym wyrazem niewydolności lewej komory serca.
Podstawowymi objawami ostrego obrzęku płuc jest gwałtowna duszność, przyspieszony oddech, kaszel z obfitym odkrztuszaniem pienistej plwociny, zwykle podbarwionej krwią. Chory zajmuje zwykle przymusową pozycję siedzącą, skóra jest blada, pokryta lepkim, chłodnym potem. Charakterystyczne są głośne szmery oddechowe, tzw. rzężenia, które w rozwiniętym obrzęku płuc są zwykle słyszalne także przez otoczenie chorego. Obrzęk płuc będący stanem bezpośrednio zagrażającym życiu, wymaga udzielenia natychmiastowej pomocy lekarskiej.
Przewlekła niewydolność lewej komory serca rozwija się powoli, a zmiany w mięśniu serca i upośledzenie jego czynności dokonują się stopniowo, w zależności od nasilenia i czasu trwania czynnika wywołującego. W początkowym okresie upośledzenie kurczliwości lewej komory i zmniejszenie objętości krwi „wyrzucanej” do aorty są wyrównywane przyspieszeniem czynności serca, co zapewnia utrzymanie odpowiedniej pojemności minutowej. Przyspieszenie czynności serca pojawia się początkowo tylko podczas wysiłków fizycznych, stopniowo coraz mniejszych. W bardziej zaawansowanych okresach choroby występuje także w spoczynku. Innym mechanizmem wyrównawczym jest przerost mięśnia lewej komory. Dalszy postęp niewydolności lewej komory prowadzi do zalegania krwi i wzrostu ciśnienia w lewym przedsionku i w krążeniu płucnym, czyli do tzw. zastoju albo przekrwienia biernego płuc.
Do objawów najbardziej uchwytnych dla chorego należy stopniowe ograniczenie wydolności fizycznej oraz postępująca duszność, pojawiająca się przy coraz mniejszych wysiłkach fizycznych, a następnie także w spoczynku. Często duszność spoczynkowa występuje w nocy, budząc chorego ze snu i zmuszając go do przyjęcia pozycji siedzącej. Niekiedy może występować tzw. oddech Cheyne — Stokesa, charakteryzujący się niemiarowym oddychaniem, z krótkimi okresami bezdechu, stopniowym narastaniem głębokości oddechów, a następnie ponownym ich spłycaniem aż do kolejnego bezdechu. Ten typ oddechu zależy od zmienionej wrażliwości ośrodka oddechowego na stężenie dwutlenku węgla we krwi i może występować również w chorobach ośrodkowego układu nerwowego. Innym objawem zaawansowanej niewydolności lewej komory serca jest tzw. dychawica (astma) sercowa — napadowa duszność, zwykle nocna, zależna od nagłego nasilenia przekrwienia biernego płuc. Może ona niekiedy poprzedzać wystąpienie obrzęku płuc.
- Niewydolność prawej komory serca. Ostra niewydolność prawokomorowa występuje rzadko; zwykle jest ona następstwem zatoru tętnicy płucnej lub nagłego wzrostu oporów w krążeniu płucnym powstałych z innych przyczyn.
Przewlekła niewydolność prawokomorowa rozwija się przeważnie w następstwie przewlekłej niewydolności komory lewej, kiedy powstający w jej wyniku zastój krwi i wzrost ciśnienia w krążeniu płucnym stwarza opory dla pracy prawej komory serca i wpływa na jej czynność. Inną przyczyną niewydolności prawej komory jest tzw. zespół płucno – sercowy („serce płucne”). Zmiany w układzie krążenia w tym zespole mają charakter wtórny w stosunku do zmian w układzie oddechowym, obciążającym prawą komorę serca i utrudniającym jej pracę. Najczęściej zespół ten rozwija się wskutek rozedmy płuc i przewlekłego zapalenia oskrzeli (tzw. nieswoista choroba oskrzelowo-płucna), ale może też wystąpić w przebiegu innych chorób układu oddechowego.
Objawem najwcześniejszym niewydolności prawej komory jest poszerzenie żył szyjnych na skutek nadmiernego wypełnienia krwią, spowodowanego utrudnionym odpływem krwi żylnej do prawego przedsionka serca. Wypełnienie żył szyjnych zwiększa się wyraźnie podczas ucisku na okolicę wątroby — tzw. objaw wątrobowo-szyjny.
Dość wczesnym objawem jest powiększenie wątroby, będące wynikiem biernego przekrwienia. Dłuższe utrzymywanie się tego objawu prowadzi do tzw. marskości sercowej wątroby. Pojawiają się też zaburzenia ogólnoustrojowe zależne od upośledzenia czynności tego narządu.
Do późnych objawów, bardzo typowych, należą obrzęki. Początkowo dotyczą one najniżej położonych części ciała, tzn. okolicy kostek i podudzi, stopniowo jednak obejmują inne okolice, a w zaawansowanym okresie choroby mogą mieć charakter uogólniony. U chorych leżących obrzęki mogą pojawić się najpierw w okolicy krzyżowo-lędźwiowej. W zaawansowanym okresie choroby dochodzi także do przesięków, tj. gromadzenia się płynu w jamach ciała — w jamach opłucnej i otrzewnej, czyli do tzw. wodobrzusza, które może przybierać znaczne rozmiary. Krańcowym wyrazem przewlekłej niewydolności prawokomorowej jest postępujące wyniszczenie, czyli tzw. charłactwo sercowe.
- Wstrząs sercowopochodny, czyli kardiogenny, jest to ostre zaburzenie krążenia krwi, spowodowane działaniem czynników gwałtownie zaburzających pracę serca. Prowadzi ono do nagłego zmniejszenia dopływu krwi do tkanek i upośledzenia czynności ważnych dla życia narządów. Do najważniejszych czynników mogących wywołać wstrząs sercowopochodny należą: zawał serca, ostre zaburzenia rytmu serca, zapalenie mięśnia sercowego, nagromadzenie dużej ilości płynu w worku osierdziowym, masywny zator płucny, gwałtowna utrata krwi, uraz, ciężka infekcja.
Objawem wstrząsu jest spadek ciśnienia tętniczego krwi, chłodna, pokryta lepkim potem skóra, zmniejszenie wydalania moczu. W cięższych postaciach mogą wystąpić zaburzenia świadomości oraz spadek ciśnienia tętniczego krwi do wartości nieoznaczalnych.