Przewlekłe zapalenie oskrzeli i rozedma płuc są to stany chorobowe nierozerwalnie ze sobą związane. Niekiedy nazywa się je przewle­kłą, nieswoistą chorobą oskrzelowo-płucną.

Przewlekłe zapalenie oskrzelijest chorobą, w której dominującym objawem jest kaszel i wykrztuszanie plwociny. Chorobę tę rozpoznaje się, jeśli wymienione objawy utrzymują się co najmniej przez 3 miesią­ce w roku w ciągu trzech kolejnych lat. Istotą choroby jest prze­rost gruczołów śluzowych błony śluzowej oskrzeli z nadprodukcją śluzu, który — drażniąc tzw. receptory kaszlowe oskrzeli — wywołuje odruch kaszlowy. Przyczyną przerostu jest ciągłe drażnienie błony śluzowej oskrzeli przez różne wdychiwane substancje, a — rza­dziej — przez produkty metabolizmu drobnoustrojów. Najczęściej spo­tykanym czynnikiem drażniącym jest dym tytoniowy, niekiedy pyły i pary występujące w procesie produkcji przemysłowej. Chorobie sprzy­jają osłabione siły odpornościowe organizmu umożliwiające rozwój bakterii w błonie śluzowej oskrzeli.

W warunkach prawidłowych błona śluzowa oskrzeli jest jałowa, wysłana urzęsionym nabłonkiem. Rzęski przez swój ruch (podobny do falowania zboża), w kierunku od wewnątrz oskrzeli na zewnątrz, usu­wają sprawnie śluz wraz z jego zawartością, np. z pyłem, bakteriami itp. Zmieniona zapalnie śluzówka traci te rzęski. Usuwanie śluzu ule­ga upośledzeniu, w obnażonej śluzówce łatwo zagnieżdżają się bakte­rie, staje się ona wrotami zakażenia i źródłem drażnienia warstw głęb­szych. Łatwo wówczas dochodzi do skurczu oskrzeli (głównie przy oziębieniu śluzówki) i ujawnienia się objawów astmatycznych.

Wyróżnia się 3 rodzaje przewlekłego zapalenia oskrzeli:

1. zapalenie proste, np. nieżyt palacza,
2. zapalenie zakażone, kiedy chory wykrz­tusza zakażoną plwocinę, co można rozpoznać po jej zmienionym kolo­rze – żółtym lub zielonym
3. zapalenie astmatyczne, gdy chory odczuwa duszność i ma świszczący oddech.

Nieżyt palacza jest typowym przykładem zapalenia oskrzeli. Zapada nań każdy palacz papierosów po kilku latach trwania tego na­łogu. W najłagodniejszej postaci charakteryzuje go poranny kaszel i wykrztuszanie wydzieliny. Kaszel z biegiem lat staje się coraz bardziej uporczywy, a wykrztuszanie coraz trudniejsze.

Dym tytoniowy początkowo tylko hamuje aktywność rzęsek, z cza­sem ulegają one jednak nieodwracalnemu zniszczeniu, co powoduje coraz większe utrudnienie wykrztuszania. U wieloletnich palaczy ka­szel staje się czynnikiem upośledzającym krążenie krwi. W czasie na­padów kaszlu na ułamki sekund może zatrzymać się obieg krwi w płu­cach i ustaje dopływ krwi do ośrodkowego układu nerwowego, w związku z czym możliwe są krótkotrwałe epizody utraty przytomności.

Nagromadzony śluz rozpycha oskrzela, powstają trwałe rozszerzenia poszczególnych ich odcinków (rozstrzenie oskrzeli), co jeszcze bardziej utrudnia samooczyszczanie się drzewa oskrzelowego. Obwo­dowe odcinki płuc z pewną trudnością opróżniają się z powietrza. Po­czątkowo powstaje tylko rozdęcie płuc, potem pękają przegrody pęcherzykowe, a w nich naczynia płucne i dochodzi do powstania jak­by pęcherzy w tkance płucnej; pojawia się tzw. rozedma płuc.

Wzmożone opory w krążeniu płucnym obciążają znacznie serce, co prowadzi do rozwoju niewydolności krążenia.

Rozwój i przebieg przewlekłego zapalenia oskrzeli zależy od skuteczności zwalczania zakażenia i oczyszczania oskrzeli przez orga­nizm. Zdolność ta, niedoskonała we wczesnym dzieciństwie, ulega upośledzeniu w wieku starszym. W wieku dojrzałym mechanizm ten jest mniej lub bardziej sprawny u poszczególnych osób. Od tego właś­nie zależy to, że niektórzy palacze już po krótkim czasie trwania nało­gu mają kłopoty z układem oddechowym, inni zaś dopiero po 20-30 latach palenia. U niektórych ludzi istnieje dziedziczna skłon­ność do powstawania rozedmy płuc, wynikająca z niedoboru antyenzymu rozkładającego enzymy proteolityczne, czyli trawiące białko (rozedma z niedoboru alfa -antytrypsyny). Dochodzi wówczas jakby do samotrawienia tkanki płucnej przez enzymy rozkładające białko, np. przez enzymy bakteryjne lub enzymy własne krążące we krwi. Właśnie w tych przypadkach bardzo szybko rozwija się rozedma płuc i ujawnia się u ludzi młodych.

Leczenie przewlekłego zapalenia oskrzeli polega na stosowaniu leków ułatwiających wykrztuszanie, a w razie potrzeby — leków rozkurczowych i antybiotyków. Określone zastosowanie ma tu również gimnastyka oddechowa oraz leczenie klimatyczne.

Leczenie rozedmy płuc praktycznie nie istnieje. Choroba ta powoduje nieodwracalne uszkodzenie układu oddechowego. Pewne wyniki daje tu rehabilitacja oddechowa, mająca na celu lepsze wyko­rzystanie mało wartościowej tkanki płucnej. Ważne jest w tym przypadku właściwe wykorzystanie oddychania przeponowego.

Zapobieganie przewlekłemu zapaleniu oskrzeli i rozedmie płuc polega na: usunięciu czynnika chorobotwórczego (zaprzestanie pale­nia, instalacja urządzeń odpylających w zakładach pracy i osiedlach itp.), zwiększeniu sił odpornościowych organizmu (szczepienie ochron­ne, hartowanie, leczenie klimatyczne) oraz właściwej i mądrej organizacji oświaty zdrowotnej.