Odpowiednio wcześnie rozpoczęte leczenie nadciśnienia tętniczego (tzw. leczenie hipotensyjne) łagodzi przebieg choroby, zapo­biega jej powikłaniom i wydłuża życie chorych. Odnosi się to nie tyl­ko do cięższych postaci nadciśnienia tętniczego, w tym także do tzw. nadciśnienia złośliwego, ale również do tzw. nadciśnienia łagodnego o mniej zaawansowanym przebiegu.

W cięższych postaciach nadciśnienia, ze znacznie podwyższonymi wartościami ciśnienia krwi, a także przy powikłaniach narządowych, leczenie zwykle rozpoczyna się od razu po ustaleniu rozpoznania i wy­konaniu niezbędnych badań. U osób z mniej zaawansowanym nadciś­nieniem, a zwłaszcza z nadciśnieniem chwiejnym bez powikłań narzą­dowych, decyzję o leczeniu lekarz może podjąć po pewnym okresie ob­serwacji — po kilku tygodniach czy nawet paru miesiącach. Nierzad­ko nadciśnienie chwiejne bądź graniczne obniża się do wartości prawidłowych nawet bez intensywnego leczenia farmakolo­gicznego, jedynie na skutek regularnej opieki lekarskiej, tzn. okreso­wej kontroli i odpowiednio często wykonywanych pomiarów ciśnienia krwi.

Ogólne zasady leczenia. Leczenie nadciśnienia jest długotrwałe. Z wyjątkiem niektórych postaci nadciśnienia wtórnego, którego przyczy­na może być usunięta operacyjnie, oraz nielicznych przypadków nad­ciśnienia pierwotnego, kiedy dochodzi do trwałej normalizacji ciśnie­nia krwi, u znacznej większości chorych leczenie planowane jest na czas nieokreślony i prowadzone właściwie przez całe życie.

Leczenie ustala i prowadzi lekarz, ale skuteczność i prawidłowy przebieg tego leczenia zależą w dużym stopniu od postawy chorego, je­go zdyscyplinowania i pozbawionego emocji stosunku do swojej cho­roby oraz jej długotrwałego leczenia. Pozwala to na złagodzenie prze­biegu choroby i uniknięcie bądź znaczne zmniejszenie niekorzystnych skutków, jakie może ona wywołać, jeżeli nie jest odpowiednio leczona.

Leki należy przyjmować dokładnie według zaleceń lekarza. Samo­wolne przerywanie ich zażywania po obniżeniu ciśnienia krwi prowa­dzi do ponownego wzrostu ciśnienia ze wszystkimi jego niekorzystny­mi następstwami, niekiedy nawet groźnymi dla życia. Wiele leków obok korzystnego działania leczniczego może wywoływać objawy uboczne, określane jako niepożądane działanie leków. Objawy te, różne w zależności od rodzaju leku, jego dawki, a także od indywidualnej reakcji chorego, występują tylko u niektórych osób. Zwykle są niewielkie i ustępują w toku leczenia. W rzadkich wypad­kach mogą być wyrażone silniej, a nawet uniemożliwić dalsze stoso­wanie danego leku, który musi być zastąpiony innym, lepiej tolerowa­nym przez organizm. Chory nie może dokonywać żadnych zmian na własną rękę, bez skontaktowania się z lekarzem prowadzącym leczenie.

Jednoczesne leczenie się u kilku lekarzy, którzy nie wiedzą o sobie wzajemnie i zalecają leki obniżające ciśnienie niezależnie od siebie, może być groźne. Chory może bowiem wówczas przyjmować zbyt duże dawki tego samego leku albo leków o zbliżonym działaniu. W leczeniu nadciśnienia stosowane są bowiem różne leki o odmiennych mechaniz­mach działania, które mogą wchodzić w tzw. interakcje z innymi leka­mi obniżającymi ciśnienie bądź z lekami stosowanymi z powodu in­nych chorób. Jeżeli zachodzi potrzeba równoległego leczenia przez le­karzy innych specjalności, albo korzystania z ich konsultacji, lekarz prowadzący leczenie powinien być o nich poinformowany. Pozwala to na odpowiednią modyfikację stosowanego leczenia, tak aby różne leki wzajemnie się uzupełniały, a nie wchodziły ze sobą w niekorzystne in­terakcje.

Szeroko zakrojoną działalność konsultacyjną prowadzą specjalne poradnie dla chorych z nadciśnieniem tętniczym. Są one organizowane na ogół przy wyspecjalizowanych klinikach i oddziałach szpitalnych, dysponujących odpowiednim zapleczem diagnostycznym i leczniczym oraz skupiających doświadczonych specjalistów z tej dziedziny. Ze względu na znaczne rozpowszechnienie nadciśnienia, porad­nie te mogą objąć bezpośrednią opieką tylko część chorych, głównie tych, którzy wymagają specjalistycznej diagnostyki i leczenia lub kon­tynuacji specjalistycznej opieki po leczeniu szpitalnym.

Niefarmakologiczne metody leczenia nadciśnienia to głównie sposoby postępowania mające na celu uregulowanie trybu ży­cia i pracy i wyeliminowanie — w takim stopniu, w jakim jest to możliwe — szkodliwych bodźców i napięć dnia codziennego. Metody te są w pełni skuteczne jedynie u niektórych osób z łagodnym i gra­nicznym nadciśnieniem tętniczym. U chorych z cięższymi, bardziej za­awansowanymi postaciami nadciśnienia są one uzupełnieniem lecze­nia farmakologicznego, zwiększającym jego efekty. Osoby z podwyż­szonym ciśnieniem krwi charakteryzują się często nadmierną pobudli­wością nerwową, niepokojem oraz szczególną podatnością na rozmaite stresy i napięcia. Daje się to zauważyć już we wczesnych okresach choroby, kiedy ciśnienie krwi podnosi się w odpowiedzi na różnego ro­dzaju negatywne bodźce środowiska zewnętrznego, jest natomiast pra­widłowe w warunkach spokoju i równowagi psychicznej. Niekiedy sam fakt stwierdzenia podwyższonego ciśnienia krwi staje się czynni­kiem stresorodnym i u osoby nadmiernie pobudliwej powoduje dalszy jego wzrost. Powstaje swojego rodzaju błędne koło i nadmierne prze­żywanie emocjonalne każdego pomiaru ciśnienia, innymi słowy – „uzależnienie się” od aparatu. Odpowiednie postępowanie psychotera­peutyczne, ustalone indywidualnie w zależności od charakteru danej osoby i typu jej osobowości, może mieć w tym przypadku korzystny wpływ.

Rozpoznanie i wyeliminowanie napięć i konfliktów związanych z życiem rodzinnym i pracą zawodową oraz odpowiednie wykorzystywanie czasu wolnego – w tym niedziel, świąt i urlopów — pozwalające na pełne odprężenie i wypoczynek to podstawowe sposo­by niefarmakologicznego leczenia nadciśnienia. Niekiedy korzystne jest leczenie uzdrowiskowe w odpowiednio dobranej miejscowości. Wie­le obserwacji wskazuje na to, że podczas urlopu lub pobytu w uzdro­wisku ciśnienie krwi wydatnie się obniża bądź ulega pełnej normaliza­cji przy stosowaniu znacznie mniejszych dawek leków obniżających ciśnienie, a nawet — w niezbyt zaawansowanych postaciach choroby — bez leczenia farmakologicznego. Chorzy z nadciśnieniem czują się zwykle lepiej w miejscowościach nizinnych (np. Ciechocinek, Nałę­czów, Kołobrzeg, Inowrocław i in.) lub podgórskich (np. Polanica, Iwo­nicz, Świeradów, Kudowa, Krynica, Duszniki i in.), te ostatnie mogą jednak nie być dobrze tolerowane przez chorych z zaawansowanymi powikłaniami ze strony układu krążenia. Nie są natomiast zalecane miejscowości o klimacie ostrym, położone na znacznej wysokości nad poziomem morza.

Regularna aktywność fizyczna, odpowiednio dobrana w zależności od wieku i ogólnego stanu chorego oraz od stopnia zaawan­sowania nadciśnienia, ma również ważne znaczenie. Możliwe jest uprawianie — jednak nie wyczynowe — różnego rodzaju sportów, jak pływanie, turystyka piesza i rowerowa, gimnastyka (z wyłączeniem przyrządowej). Nie wskazane jest uprawianie sportów wymagających dużej siły oraz prędkości, przeciwwskazane jest nurkowanie oraz zbyt długie przebywanie w zimnej wodzie.

Regularna aktywność fizyczna wpływa korzystnie nie tylko na stan ogólny organizmu, układ sercowo-naczyniowy i wysokość ciśnienia krwi, ale ma istotne znaczenie w zapobieganiu otyłości i jej zwalczaniu. Otyłość sprzyja nadciśnieniu, a zmniejszenie masy ciała powoduje obniżenie ciśnienia krwi. Przy nadwadze wynoszącej 10% ciśnienie krwi jest wyższe o 6-7 mm Hg (0,8-0,9 kPa) od ciśnienia prawidłowego. Normalizacja masy ciała powoduje odpowiednie obni­żenie ciśnienia.

Zwalczanie otyłości wiąże się nie tylko z odpowiednią ak­tywnością fizyczną, ale także ze sposobem odżywiania. Obok wartości energetycznej, ważne znaczenie ma skład jakościowy diety. Należy ograniczyć ilość tłuszczów w ogóle, a zwierzęcych w szczególności. Nadciśnienie jest czynnikiem ryzyka miażdżycy, a nieodpowiedni sposób odżywiania znacznie zwiększa to ryzyko. Przy zaburzeniach gospodarki lipidowej obok leczenia za pomocą diety czasem istnieje konieczność leczenia farmakologicznego.

Zbyt duża zawartość soli w pożywieniu sprzyja nad­ciśnieniu, zwłaszcza u osób z rodzinną predyspozycją do tej choroby. Ograniczenie podaży soli powoduje obniżenie ciśnienia, niekiedy na­wet dość znaczne. W praktyce sprowadza się to do wyłączenia z diety pokarmów zawierających dużo soli oraz nieużywania soli przy stole, a tam, gdzie jest to możliwe, do ograniczenia soli w przygotowaniu po­siłków.

Palenie tytoniu jest jednym z najistotniejszych czynników ryzyka choroby wieńcowej, która stanowi częste powikłanie nadciś­nienia. Współistnienie nadciśnienia i nałogu palenia jest szczegól­nie szkodliwym połączeniem, zwiększającym kilkakrotnie ryzyko po­wikłań sercowo-naczyniowych, na które chorzy z nadciśnieniem tętni­czym i tak są bardziej narażeni niż osoby z prawidłowym ciśnieniem krwi. Osoby palące papierosy powinny przede wszystkim wyzbyć się tego szkodliwego nałogu.

Nadużywanie alkoholu może powodować wzrost ciśnienia tętnicze­go krwi i zwiększać ryzyko wystąpienia nadciśnienia. U osób z nadciś­nieniem alkohol może niekorzystnie wpływać na skuteczność stosowa­nego leczenia. Z tego względu zalecane jest powstrzymanie się od pi­cia alkoholu lub jego znaczne ograniczenie.

Leczenie farmakologiczne. W leczeniu nadciśnienia znalazło za­stosowanie wiele leków różniących się od siebie mechanizmami działa­nia, aktywnością oraz innymi właściwościami mającymi znaczenie przy wyborze leku. Do najbardziej rozpowszechnionych należą: leki moczopędne, leki hamujące aktywność współczulnego układu nerwo­wego oraz leki rozszerzające tętniczki obwodowe. Używane są też inne leki, oddziałujące na różne mechanizmy biorące udział w regulacji ciś­nienia krwi.

Wybór leków i sposób ich stosowania zależą od stanu chorych nad­ciśnieniem tętniczym. Stosowanie jednego leku hipotensyjnego, czyli obniżającego ciśnienie krwi, zwane jest monoterapią. Równoczesne stosowanie kilku leków hipotensyjnych nosi nazwę te­rapii złożonej; leki mogą być podawane pod postacią oddziel­nych tabletek bądź też dwa lub więcej leków może wchodzić w skład jednej tabletki. Rodzaj leku bądź leków hipotensyjnych i odpowiednie ich dawkowanie ustala lekarz, kierując się nie tylko wysokością ciś­nienia krwi, ale także innymi objawami cechującymi przebieg nadciś­nienia u danego chorego.

Leki moczopędne. Mechanizm ich wpływu na ciśnienie krwi jest złożony. We wczesnym okresie leczenia powodują one usunięcie nadmiaru wody z organizmu, czego następstwem jest zmniejszenie ob­jętości krążącej krwi oraz spadek tzw. pojemności minutowej serca, tj. ilości krwi wyrzucanej przez serce do układu krwionośnego w ciągu minuty. Na tej drodze dochodzi do obniżenia ciśnienia krwi.W później­szych okresach czynnikiem decydującym o utrzymaniu się obniżonego ciśnienia jest zmniejszenie napięcia ściany drobnych tętniczek, mają­cych wpływ na tzw. opór obwodowy, stanowiący jeden z podsta­wowych mechanizmów regulujących ciśnienie krwi.

Do najczęściej stosowanych leków moczopędnych należą: hydrochlorotiazyd, furosemid, chlortalidon (Hygroton). Dłuższe stosowanie tych leków może spowodować zmniejszenie zasobów potasu w organizmie, w związku z czym stosowane są jednocześnie preparaty zawierające ten pierwiastek. Tialorid jest połączeniem hydrochlorotiazydu i amilorydu – środka zapobiegającego nadmiernej utracie potasu z moczem. Chorzy otrzymujący ten lek zwykle nie muszą przyjmować dodatkowo preparatów potasu, z tym że okresowo musi być kontrolowany poziom tego pierwiastka we krwi.

Leki blokujące beta-receptory. Działanie i rodzaje tych leków zostały omówione przy leczeniu choroby wieńcowej. Należą one do najczęściej stosowanych leków w przypadku nadciśnie­nia tętniczego, także w połączeniu z innymi lekami hipotensyjnymi. Wszystkie leki tej grupy obniżają ciśnienie krwi, różnią się natomiast innymi właściwościami, w związku z czym muszą być stosowane pod ścisłą kontrolą lekarską.

Inne leki hamujące aktywność współczulnego układu nerwowego działają poprzez różne mechanizmy. Jedne z nich wpływają na prze­mianę amin katecholowych, hamując ich wytwarzanie i zmniejszając ich zasoby w organizmie, inne działają na ośrodki regulujące napięcie układu współczulnego znajdujące się w mózgu, jeszcze inne wywierają wpływ na związane z tym układem mechanizmy obwodowe. Należą tu m.in. takie leki, jak: rezerpina (Raupasil), alfa-metylodopa (Dopegyt), klonidyna (Haemiton), prazosyna (Minipress) i inne. Leki te są stoso­wane na ogół w terapii złożonej, u chorych wymagających dwóch lub więcej leków obniżających ciśnienie. Wykazują one znaczne różnice w działaniu, w związku z czym są stosowane w różnych postaciach i przy różnym stopniu zaawansowania nadciśnienia.

Leki rozszerzające tętniczki obwodowe. Ta grupa obejmuje leki wywierające bezpośredni wpływ na drobne tętniczki, których napięcie decyduje o oporze obwodowym. Następujące pod ich wpływem rozszerzenie naczyń powoduje zmniejszenie oporu obwodo­wego i obniżenie ciśnienia krwi. Leki rozszerzające tętniczki, jak di-hydralazyna i todralazyna (Binazin), należą do skutecznych i często zalecanych leków hipotensyjnych. Są one zwykle stosowane łącznie z innymi lekami, zwłaszcza z lekami blokującymi beta-receptory i leka­mi moczopędnymi.

Inne leki. W ostatnich latach znalazły zastosowanie nowe leki o innych, odmiennych od dotychczas znanych mechanizmach działania. Należą do nich m.in. leki z grupy tzw. antagonistów wapnia, jak nifedipina (Cordafen, Corinfar, Adalat), werapamil (Isoptin) czy diltiazem (Dilzem). Leki te, stosowane także w leczeniu choroby wieńcowej i niektórych zaburzeń rytmu serca, zmniejszają przechodzenie jonu wapniowego do komórek, czego efektem jest m.in. obniżenie ciśnienia krwi. Innymi lekami są kaptopryl i enalapryl, których działanie pole­ga na zmniejszeniu aktywności enzymu przekształcającego angiotensynę I w angiotensynę II. W wyniku tego działania zmniejsza się ilość wytwarzanej angiotensyny II, substancji bardzo silnie podnoszącej ciś­nienie krwi.