Włóknienie płuc jest stosunkowo rzadką chorobą o charakte­rze immunologicznym, w której proces reakcji antygen — przeciwciało daje odczynowy przerost tkanki łącznej (włóknistej) w płucach. Tkan­ka ta powoduje „nadmiar sprężystości” płuc, stają się one sztywne, trudne do rozciągnięcia. Wysiłek ukierunkowany na pokonanie tej sprężystości staje się odczuwalny, powstaje uczucie duszności. Miejscem, w którym zaczyna się proces przerostu tkanki łącznej, są pęcherzyki płucne, stąd nazwa włókniejące zapalenie pę­cherzyków płucnych.

Przyczyny choroby są bardzo różne. W wielu przypadkach nie uda­je się ich określić, czyli zidentyfikować alergenu, ale w miarę po­stępu medycyny lista czynników wywołujących chorobę wydłuża się i obecnie jest już pokaźna. Są to antygeny pochodzące od różnych zwie­rząt, głównie ptaków, pleśnie, bakterie i grzyby oraz niektóre związki chemiczne. Choroba związana jest najczęściej z wykonywanym zawo­dem lub określoną sytuacją, w której znalazł się człowiek wrażliwy na te antygeny. Stąd też pochodzą różne bardzo liczne nazwy tej choroby. Oto one (w nawiasach podano czynnik przyczynowy): płuco farmera (drobnoustroje), płuco hodowców gołębi (antygen ptasi), płuco hodow­ców papużek (antygen ptasi), płuco hodowców kawy (pleśnie), płuco ludzi okorowujących klony (pleśnie), płuco „rozrywaczy” papryki (pleśnie), płuco „wąchaczy” przysadki (sproszkowana przysadka byd­lęca jest stosowana w formie „tabaczki” w leczeniu moczówki prostej), płuco hodowców grzybów (pleśnie), choroba napełniaczy silosów (pył zboża), choroba osób korzystających z urządzeń klimatyzacyjnych (pleśnie, bakterie, pierwotniaki itp.). Choroba zostanie omówiona na przykładzie płuca farmera.

• Płuco farmera. Chorobę tą w niektórych krajach już dosyć dawno uznano za chorobę zawodową. O istnieniu jej wiedziano od dawna i wiązano ją z pracą w atmosferze pyłu spleśniałego siana i zboża. Do­piero ok. 30 lat temu angielski badacz J. Pepys udowodnił, że „go­rączka farmera”, zwana obecnie płucem farmera, jest aler­giczną reakcją typu opóźnionego – występuje po kilku godzinach od zetknięcia się z antygenem — na pewien określony ro­dzaj drobnoustrojów bytujących w spleśniałym sianie lub zbożu. Ten opóźniony typ reakcji (pozorny brak bezpośredniego związku z wyko­nywaną pracą) był przyczyną tak późnego wykrycia tej choroby, tym bardziej że jej objawy są mało charakterystyczne dla chorób alergicz­nych, a bardziej przypominają zapalenie płuc lub zaziębienie.

Choroba ujawnia się w zimie. Farmer rozbija belę siana (wilgotne siano w środku takiej beli ma wyższą temperaturę, co stwarza idealne środowisko dla rozwoju pleśni), podaje ją bydłu, a potem w domu, po kilku godzinach, zaczyna chorować. Pojawia się gorączka, kaszel, duszność, osłabienie, pozostaje więc w łóżku, a choroba mija po kilku dniach. Gdyby w tym czasie wykonano mu badanie rentgenowskie klatki piersiowej, to wykazałoby ono objawy śródmiąższowego zapale­nia płuc. Zapalenie to zaś daje tylko niewielkie zmiany osłuchowe, al­bo nie wykazuje ich wcale. Farmer najczęściej nie idzie do lekarza, kładzie się i choruje. Ale jeśli nawet i zasięgnie porady lekarza, ten nie kojarząc jego choroby z określoną sytuacją, rozpoznaje ją jako za­ziębienie, grypę lub lekkie zapalenie płuc. A sprawa nie jest banalna, każdy rzut choroby pozostawia bowiem ślad w płucach w postaci zmian zwłóknieniowych, każdy następny rzut zwiększa spustoszenie, doprowadzając w końcu do zupełnego inwalidztwa oddechowego.

Samoistnym włóknieniem płuc nazywane jest włóknienie płuc, w którym nie udaje się wykryć czynnika przyczynowego. Jeśli jednak podejrzewa się, że chorobę wywołuje określony antygen, w surowicy chorych można stwierdzić występowanie przeciwciała wiążącego fen antygen. Nowoczesna diagnostyka laboratoryjna dysponuje możliwoś­cią wykrycia zasadniczo każdego antygenu.

Leczenie alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych i samoist­nego włóknienia płuc polega na stosowaniu hormonów kory nadner­czy, czasem dodatkowo tzw. leków immunosupresyjnych, tam zaś, gdzie jest to możliwe — na eliminowaniu czynnika przyczynowego.

Zapobieganie ww. chorobom jest możliwe tylko tam, gdzie znany jest czynnik przyczynowy. Można wówczas organizować badania profi­laktyczne, w których zasadniczym elementem jest wykrywanie przeciwciał wiążących określony alergen.