• Zespół złego wchłaniania

Zespół złego wchłaniania nie jest oddzielną jednostką chorobową, lecz zespołem objawów, które występują wskutek zaburzeń procesów trawienia i wchłaniania pokarmu. W warunkach prawidłowych sub­stancje pokarmowe pod wpływem enzymów zawartych w jelicie cien­kim ulegają strawieniu, czyli rozłożeniu na składniki proste; w upro­szczeniu z białka powstają aminokwasy, z tłuszczów kwasy tłuszczowe, a z węglowodanów cukry proste, w tym głównie glukoza.

Podstawowym źródłem enzymów trawiennych jest trzust­ka i błona śluzowa jelita cienkiego. Strawienie produktów pokarmo­wych jest niezbędnym warunkiem ich prawidłowego wchła­niania z przewodu pokarmowego, zaś sam proces wchłaniania odbywa się przy użyciu skomplikowanych mechanizmów energetycznych. Dla prawidłowego trawienia i wchłaniania tłuszczów oprócz enzymów niezbędne są kwasy żółciowe, czyli składniki żółci wytwarzane przez wątrobę. Procesy trawienia i wchłaniania odbywają się głównie w gór­nym odcinku jelita cienkiego (jelito czcze). Bardzo ważną rolę pełni także jego końcowy odcinek, ponieważ wchłaniają się w nim wybiór­czo kwasy żółciowe i witamina B₁₂.

Przyczyny zespołu złego wchłaniania są bardzo złożone. Zabu­rzenia trawienia i wchłaniania manifestują się najwyraźniej w choro­bach jelita cienkiego, zwłaszcza tych, w których dochodzi do rozległe­go uszkodzenia błony śluzowej, a tym samym zawartych w niej enzy­mów i związków energetycznych. Typowym przykładem takiej choroby jest enteropatia glutenowa.

Zespół złego wchłaniania występuje również w zaawansowanej nie­wydolności trzustki, po operacjach całkowitego lub częściowego wy­cięcia żołądka, po wycięciu dużego odcinka jelita cienkiego, a także w cukrzycy, zwłaszcza gdy nie jest ona należycie leczona. Przyczyną za­burzeń przyswajania pokarmu w jelicie cienkim mogą być także zaka­żenia pasożytnicze lub bakteryjne.

Objawy. Głównym objawem zespołu złego wchłaniania jest prze­wlekła biegunka z towarzyszącym chudnięciem i zahamowaniem wzro­stu u dzieci. Najczęściej w stolcu znajduje się zwiększona ilość niestrawionego tłuszczu i w związku z tym biegunka nosi nazwę tłuszczowej. Kał ma charakterystyczny wygląd, jest jasny, po­łyskliwy i trudno spłukuje się z miski klozetowej.

Przewlekłej biegunce towarzyszą objawy związane z niedoborem rozmaitych składników pokarmowych i elektrolitów (głównie potasu i wapnia). Najczęściej występuje niedokrwistość z powodu bra­ku żelaza i/lub witaminy B₁₂. Niedobór białka może być przyczyną obrzęków, a niekiedy przesięków do jam ciała (np. wodobrzsza). Niedobór potasu może powodować znaczne osłabienie mięśnio­we i, co ważniejsze, groźne zaburzenia rytmu serca. Obniżone stężenie wapnia we krwi może wywołać tężyczkę, a niedobór wap­nia i białka może być przyczyną zaburzeń w układzie kostnym, zwła­szcza u dzieci.

Dość charakterystyczne dla zespołu złego wchłaniania są również nawracające zapalenia języka i jamy ustnej. Ponadto występują takie dolegliwości, jak wzdęcia, przelewanie i kruczenie w jamie brzusznej, będące wyrazem wzmożonej fermentacji bakteryjnej w jelitach.

Rozpoznanie zespołu złego wchłaniania może być przeprowa­dzone tylko w warunkach szpitalnych. Do podstawowych metod diag­nostycznych należą testy wchłaniania jelitowego oraz badania radio­logiczne jelit (tzw. pasaż) i biopsja jelita cienkiego. Testy wchłaniania polegają na doustnym podaniu pewnych substancji chemicznych lub radioizotopów i śledzeniu ich wydalania z moczem, kałem lub powietrzem wydechowym. Badanie radiologiczne jelita wykonuje się po doustnym podaniu papki barytowej (kontrastu). Papka ta przechodząc przez kolejne odcinki jelita obrazuje błonę ślu­zową i czyni ją widoczną w obrazie rentgenowskim. Tempo przesuwa­nia się kontrastu i rzeźba błony śluzowej są podstawą do oceny jelita. Biopsja jelita cienkiego przypomina zgłębnikowanie (sondę) dwu­nastnicy, z tym że na końcu zgłębnika umocowana jest kapsułka umożliwiająca pobranie drobnego fragmentu błony śluzowej do bada­nia mikroskopowego.

Leczenie zespołu złego wchłaniania zależy od ostatecznej diag­nozy. W każdym przypadku obowiązuje jednak uzupełnianie niedobo­rów przez podawanie płynów, elektrolitów, żelaza, białka oraz wita­min.

• Glutenozależna choroba trzewna

Glutenozależna choroba trzewna, zwana celiakią lub enteropatią glutenową, jest najczęściej spotykaną chorobą przebiegającą z ze­społem złego wchłaniania. Istotą jej jest zanik błony ślu­zowej jelita cienkiego pod wpływem toksycznego działania glutenu — białkowego składnika pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa. Szkodliwy czynnik zawarty jest więc w takich produktach rynkowych, jak pie­czywo, makarony, mąka itp.

Choroba ma podłoże dziedziczne i związana jest z zaburzeniami od­pornościowymi organizmu i/lub z wrodzonym defektem enzymatycz­nym. Ujawnia się przeważnie w dzieciństwie, ale nierzadko i w wieku dojrzałym. Nierozpoznana lub nieprawidłowo leczona przebiega ciężko z biegunką tłuszczową i pełnym zespołem objawów niedoborowych.

W rozpoznaniu największe znaczenie ma biopsja jelita cien­kiego i badanie mikroskopowe wycinka błony śluzowej, ale rozpozna­nie jest wówczas pewne, kiedy stwierdzi się zależność objawów choro­bowych od zawartości glutenu w pożywieniu.

Leczenie polega prawie wyłącznie na wycofaniu z diety produk­tów zawierających gluten (dieta bezglutenowa). W praktyce oznacza to zastąpienie wszystkich mącznych produktów zbożowych produktami z mąki kukurydzianej, która glutenu nie zawiera. Leczenie jest w większości przypadków skuteczne, przy czym objawy ustę­pują w różnym okresie – od kilku tygodni do kilkunastu miesięcy. Rzadko dochodzi jednak do całkowitego wyleczenia. Najczęściej od­stawienie diety bezglutenowej oznacza nawrót choroby.

• Zespół pętli zastoinowej

Choroba ta jest spowodowana rozwojem flory bakteryjnej w dwunastnicy i jelicie czczym, czyli w górnym od­cinku przewodu pokarmowego, najczęściej na skutek spowolniałej perystaltyki prowadzącej do zastoju w jelitach (stąd nazwa — zespół pęt­li zastoinowej). Jest to przewlekły stan chorobowy, którego nie należy utożsamiać z ostrą infekcją pokarmową, trwającą stosunkowo krótko i często potocznie nazywaną zatruciem pokarmowym.

Zespół pętli zastoinowej występuje głównie u osób ze zmianami ana­tomicznymi jelita cienkiego (zwężenia wywołane zrostami, zwężenia zapalne lub nowotworowe, uchyłki) lub u chorych z .innymi schorze­niami, które przebiegają ze zwolnieniem perystaltyki jelit (cukrzyca, niedoczynność tarczycy, sklerodermia). Rozwojowi bakterii sprzyja również brak wydzielania kwasu solnego, który w warunkach normal­nych stanowi ważną zaporę przeciwbakteryjną. Dotyczy to chorych z przewlekłym zanikowym zapaleniem błony śluzowej żołądka oraz po częściowym jego wycięciu.

Wzrost flory bakteryjnej w górnym odcinku przewodu pokarmowego prowadzi do zaburzeń trawienia i wchłaniania większości substancji pokarmowych, a zwłaszcza tłuszczów i witaminy B₁₂. Nasilenie objawów złego wchłaniania zależy od ilości namnażających się drob­noustrojów. Gdy przyczyną zespołu są zmiany anatomiczne, choroba przebiega zwykle ciężko z wyraźnymi objawami niedoborowymi. W po­zostałych przypadkach może jedynie występować przewlekła lub epizo­dycznie nawracająca wodnista biegunka z towarzyszącymi stanami podgorączkowymi, a niekiedy z gorączką.

Rozpoznanie zespołu pętli zastoinowej opiera się na badaniu radiologicznym jelit, badaniu bakteriologicznym soku jelitowego oraz na tzw. testach oddechowych.

Leczenie przeciwbakteryjne, ale efekt jego jest nietrwały. W przypadku zmian anatomicznych w jelicie, leczeniem z wyboru jest za­bieg chirurgiczny.