Niedoczynność tarczycy jest chorobą polegającą na niedostatecznym wydzielaniu hormonów przez ten gruczoł, przejawiającą się ogólnoustrojowymi zaburzeniami wynikającymi z niedoboru tych hormonów.
Przyczyną choroby jest najczęściej uszkodzenie tarczycy wywołane jej przewlekłym zapaleniem, leczeniem nadczynności tarczycy jodem promieniotwórczym lub operacją tarczycy. W nielicznych przypadkach niedoczynność mogą spowodować: naświetlania okolicy szyi promieniami rentgena, wady rozwojowe tarczycy oraz zaburzenia czynności tego gruczołu mające podłoże genetyczne (dziedziczne). Uszkodzenie tarczycy powoduje tzw. niedoczynność pierwotną. Jeśli tarczyca nie jest uszkodzona, jej niedoczynność rozwija się w wyniku choroby przysadki, która nie wydziela dostatecznych ilości hormonu pobudzającego czynność tarczycy, tj. tyreotropiny. Tego rodzaju niedoczynność określana jest jako wtórna.
Zaburzenia ogólnoustrojowe wywołane brakiem hormonów tarczycy wykazują znaczne różnice w zależności od tego, czy rozwijają się u płodu lub u niemowląt, u młodzieży czy u osób dorosłych.
Niedoczynnością tarczycy wrodzoną jest niedoczynność, która rozwinęła się w okresie życia płodowego lub w pierwszym roku życia. Powoduje ona przede wszystkim niedorozwój mózgu i ciężkie upośledzenie rozwoju kośćca. Dzieci są tak upośledzone w rozwoju psychicznym i fizycznym, że stan ich określa się jako matołectwo.
Niedoczynność tarczycy młodzieńcza rozwija się u dzieci starszych, np. w okresie dojrzewania, a jej nasilona postać nosi nazwę obrzęku śluzowatego młodzieńczego. Następuje wówczas przede wszystkim zahamowanie wzrostu oraz inne cechy choroby spotykane u osób dorosłych. Zaburzenia czynności mózgu „ograniczają się” do ociężałości psychicznej.
Obrzęk śluzowaty u osób dorosłych jest ciężką postacią niedoczynności tarczycy. Brak hormonów tego gruczołu powoduje drastyczne zwolnienie procesów utleniania. Przemiana materii znacznie się zmniejsza, niekiedy nawet o połowę. Równolegle zmniejsza się zużycie tlenu i ilość wytworzonej energii cieplnej. Chorzy skarżą się na stale odczuwanie zimna, osłabienie, senność, spowolnienie psychiczne i fizyczne, dokuczliwe bóle mięśni. U kobiet mogą wystąpić bardzo obfite krwawienia miesięczne, a u mężczyzn znaczne osłabienie potencji płciowej. Występują obrzęki, zwłaszcza twarzy, suchość skóry, obniżenie temperatury ciała (np. do 35°C), przerzedzenie owłosienia, zwłaszcza brwi. Język chorych jest obrzmiały, głos gruby, mowa spowolniała. Czynność serca jest wolna, sylwetka serca powiększona.
Rozpoznanie niedoczynności opiera się na badaniach pomocniczych wykazujących obniżenie stężenia tyroksyny w surowicy poniżej 4,5 /tg/100 ml (51 mmol/1) i, w przypadkach pierwotnej niedoczynności tarczycy, wysoki poziom tyreotropiny w surowicy (powyżej 6 ml/1). W przypadkach wtórnej niedoczynności tarczycy zawartość tyreotropiny w surowicy jest oczywiście bardzo niska. Poziom cholesterolu w surowicy zwykle wzrasta powyżej 300 mg% (7,8 mmol/1). Elektrokardiogram charakteryzuje się płaskimi załamkami krzywej.
Niedoczynność tarczycy nieznacznie nasilona. Dolegliwości ograniczają się do wrażliwości na chłód, umiarkowanego osłabienia i ociężałości psychicznej.
Leczenie niedoczynności tarczycy polega na stałym przyjmowaniu hormonu tarczycy — tyroksyny. Początkowo lek jest stosowany ostrożnie i dopiero stopniowo dawki są zwiększane.
W przypadkach niedoczynności wrodzonej pełna poprawa nie często następuje, zwłaszcza jeśli chodzi o wzrost i rozwój intelektualny dzieci. U dzieci starszych i młodzieży rokowanie jest znacznie lepsze, jednak pod warunkiem, że leczenie zostanie podjęte wcześniej. U dorosłych na ogół dolegliwości pod wpływem leczenia ustępują, choć w przypadkach zaniedbanych i u osób w wieku podeszłym często leczenie ogranicza się do uzyskania tylko częściowej poprawy ze względu na złą tolerancję leków przez układ krążenia.
Chorzy z niewyrównaną niedoczynnością tarczycy powinni zachować szczególną ostrożność w przyjmowaniu leków uspokajających i nasennych.