Właściwe żywienie stanowi bardzo ważny element leczenia cukrzycy i nie straciło na aktualności pomimo wprowadzenia do terapii tej choroby nowoczesnych leków. W żywieniu chorych na cukrzycę istotne są:
- wartość energetyczna dziennej racji pokarmowej;
- skład jakościowy diety;
- rozkład posiłków w ciągu dnia.
Wartość energetyczna dziennej racji pokarmowej. Dobowe zapotrzebowanie energetyczne zależy od wieku, płci, wzrostu masy ciała, zawodu. W przybliżeniu wynosi ono 25 — 40 kcal (105 do 168 kilodżuli – kJ) na kg należnej masy ciała (n.m.c.); u osób otyłych może być mniejsze, zaś u ciężko pracujących jest nawet wyższe. Ponieważ znaczna większość chorych na cukrzycę to osoby otyłe, w praktyce najczęściej w rachubę wchodzą diety ubogoenergetyczne (np. 20 kcal, czyli 84 kJ na kg n.m.c.), a nawet prowadzi się kuracje odchudzające.
Skład jakościowy diety. Odpowiednio dobrane składniki pokarmowe powinny mieścić się w ramach określonego zapotrzebowania energetycznego. Białko zaleca się w ilości 1 g na kg n.m.c., ale dzieciom, rekonwalescentom i pracownikom fizycznym — do 2 g na kg n.m.c. Połowę spożywanego białka powinny stanowić produkty pochodzenia zwierzęcego (mięso, jaja, mleko, ser). Należy spożywać duże ilości jarzyn (250 — 500 g dziennie) ze względu na niewielką ich wartość energetyczną i znajdujące się w nich witaminy oraz błonnik i inne tzw. „substancje resztkowe” (tzn. nie ulegające trawieniu), które poprawiają tolerancję glukozy w cukrzycy. Zaleca się także spożywanie owoców, przeciętnie 250 g dziennie. Ilość tłuszczu ogranicza się do ok. 50 g dziennie, u osób szczupłych lub pracujących fizycznie i dzieci — do 70 g dziennie. Ponieważ spożywanie oleju (nienasycone kwasy tłuszczowe) ma wywierać działanie ochronne przed rozwojem miażdżycy, co najmniej 1/3 dziennej porcji tłuszczu powinien stanowić olej. Pokarmy węglowodanowe dzieli się na zawierające cukry proste (cukier buraczany i trzcinowy, miód, dżemy, ciasta, cukierki, czekolada) i na zawierające węglowodany złożone, czyli skrobię (produkty zbożowe, ziemniaki, ryż). Te ostatnie zaleca się w dostatecznej ilości, dostosowanej do dobowego zapotrzebowania energetycznego, przeciętnie 200 — 250 g dziennie, a w pewnych przypadkach nawet do 400 g dziennie. Ogranicza się natomiast spożywanie cukrów prostych, gdyż powodują one znaczne zwyżki poziomu glukozy we krwi i nasilenie cukromoczu. Niewielkie ilości cukru w diecie chorego na cukrzycę są dopuszczalne zarówno ze względów smakowych (ważne u dzieci!), jak i dlatego, że ich spożycie nie wpływa w zasadniczy sposób na pogorszenie klinicznego przebiegu choroby. W cukrzycy typu 1 można spożywać do 6 łyżeczek (do herbaty) „słodkich” (30 g) cukru lub miodu, w cukrzycy typu 2 nie należy przekraczać 3 łyżeczek „słodkich” (15 g) dziennie. Osobom przyzwyczajonym do słodzenia napojów zaleca się sztuczne środki słodzące. W Polsce na rynek dopuszczona jest jedynie sacharyna posiadająca siłę słodzenia 500 razy większą od cukru (1 tabletka zawierająca 12 mg sacharyny ma siłę słodzenia 1 łyżeczki do herbaty cukru). Spożywanie większej ilości fruktozy (miodu) w cukrzycy nie znajduje uzasadnienia, gdyż cukier ten w wątrobie ulega szybkiej przemianie do glukozy.
Rozkład posiłków w ciągu dnia. W prawidłowym żywieniu chorych na cukrzycę duże znaczenie ma właściwy rozkład spożycia pokarmów, zwłaszcza węglowodanowych. Najbardziej celowe jest rozłożenie dziennej racji węglowodanów na 5 posiłków, w tym po 25% na posiłki główne (śniadanie, obiad, kolacja) i po 10 — 15% na posiłki dodatkowe (II śniadanie, podwieczorek). Osobom skłonnym do stanów niedocukrzenia krwi w godzinach nocnych zaleca się spożycie dodatkowego posiłku (szóstego) ok. godz. 23.00.
Wobec konieczności wieloletniego przestrzegania diety chory musi dobrze poznać jej zasady. Ważenie produktów pokarmowych jest potrzebne tylko w okresie początkowym, by później móc swobodnie posługiwać się miarami domowymi, jak łyżeczka, łyżka (płaska, czubata), szklanka itp., z uwzględnieniem masy produktów w stanie surowym i po ugotowaniu. Możliwie najwcześniej chory powinien przyswoić sobie pojęcie „zamienników pokarmowych”, tzn. orientować się, w jakim stosunku można zamienić jedne produkty na inne. Pozwala to na urozmaicenie diety przy zachowaniu tej samej wartości energetycznej i składu jakościowego. W niektórych krajach przemysł podjął produkcję produktów przeznaczonych dla chorych na cukrzycę, co ułatwia sporządzanie właściwego jadłospisu. Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że człowiek chory na cukrzycę może spożywać te same produkty co człowiek zdrowy, powinien wszakże kierować się w ustaleniu ich ilości i proporcji wyżej podanymi zasadami.