- Zespół złego wchłaniania
Zespół złego wchłaniania nie jest oddzielną jednostką chorobową, lecz zespołem objawów, które występują wskutek zaburzeń procesów trawienia i wchłaniania pokarmu. W warunkach prawidłowych substancje pokarmowe pod wpływem enzymów zawartych w jelicie cienkim ulegają strawieniu, czyli rozłożeniu na składniki proste; w uproszczeniu z białka powstają aminokwasy, z tłuszczów kwasy tłuszczowe, a z węglowodanów cukry proste, w tym głównie glukoza.
Podstawowym źródłem enzymów trawiennych jest trzustka i błona śluzowa jelita cienkiego. Strawienie produktów pokarmowych jest niezbędnym warunkiem ich prawidłowego wchłaniania z przewodu pokarmowego, zaś sam proces wchłaniania odbywa się przy użyciu skomplikowanych mechanizmów energetycznych. Dla prawidłowego trawienia i wchłaniania tłuszczów oprócz enzymów niezbędne są kwasy żółciowe, czyli składniki żółci wytwarzane przez wątrobę. Procesy trawienia i wchłaniania odbywają się głównie w górnym odcinku jelita cienkiego (jelito czcze). Bardzo ważną rolę pełni także jego końcowy odcinek, ponieważ wchłaniają się w nim wybiórczo kwasy żółciowe i witamina B12.
Przyczyny zespołu złego wchłaniania są bardzo złożone. Zaburzenia trawienia i wchłaniania manifestują się najwyraźniej w chorobach jelita cienkiego, zwłaszcza tych, w których dochodzi do rozległego uszkodzenia błony śluzowej, a tym samym zawartych w niej enzymów i związków energetycznych. Typowym przykładem takiej choroby jest enteropatia glutenowa.
Zespół złego wchłaniania występuje również w zaawansowanej niewydolności trzustki, po operacjach całkowitego lub częściowego wycięcia żołądka, po wycięciu dużego odcinka jelita cienkiego, a także w cukrzycy, zwłaszcza gdy nie jest ona należycie leczona. Przyczyną zaburzeń przyswajania pokarmu w jelicie cienkim mogą być także zakażenia pasożytnicze lub bakteryjne.
Objawy. Głównym objawem zespołu złego wchłaniania jest przewlekła biegunka z towarzyszącym chudnięciem i zahamowaniem wzrostu u dzieci. Najczęściej w stolcu znajduje się zwiększona ilość niestrawionego tłuszczu i w związku z tym biegunka nosi nazwę tłuszczowej. Kał ma charakterystyczny wygląd, jest jasny, połyskliwy i trudno spłukuje się z miski klozetowej.
Przewlekłej biegunce towarzyszą objawy związane z niedoborem rozmaitych składników pokarmowych i elektrolitów (głównie potasu i wapnia). Najczęściej występuje niedokrwistość z powodu braku żelaza i/lub witaminy B12. Niedobór białka może być przyczyną obrzęków, a niekiedy przesięków do jam ciała (np. wodobrzsza). Niedobór potasu może powodować znaczne osłabienie mięśniowe i, co ważniejsze, groźne zaburzenia rytmu serca. Obniżone stężenie wapnia we krwi może wywołać tężyczkę, a niedobór wapnia i białka może być przyczyną zaburzeń w układzie kostnym, zwłaszcza u dzieci.
Dość charakterystyczne dla zespołu złego wchłaniania są również nawracające zapalenia języka i jamy ustnej. Ponadto występują takie dolegliwości, jak wzdęcia, przelewanie i kruczenie w jamie brzusznej, będące wyrazem wzmożonej fermentacji bakteryjnej w jelitach.
Rozpoznanie zespołu złego wchłaniania może być przeprowadzone tylko w warunkach szpitalnych. Do podstawowych metod diagnostycznych należą testy wchłaniania jelitowego oraz badania radiologiczne jelit (tzw. pasaż) i biopsja jelita cienkiego. Testy wchłaniania polegają na doustnym podaniu pewnych substancji chemicznych lub radioizotopów i śledzeniu ich wydalania z moczem, kałem lub powietrzem wydechowym. Badanie radiologiczne jelita wykonuje się po doustnym podaniu papki barytowej (kontrastu). Papka ta przechodząc przez kolejne odcinki jelita obrazuje błonę śluzową i czyni ją widoczną w obrazie rentgenowskim. Tempo przesuwania się kontrastu i rzeźba błony śluzowej są podstawą do oceny jelita. Biopsja jelita cienkiego przypomina zgłębnikowanie (sondę) dwunastnicy, z tym że na końcu zgłębnika umocowana jest kapsułka umożliwiająca pobranie drobnego fragmentu błony śluzowej do badania mikroskopowego.
Leczenie zespołu złego wchłaniania zależy od ostatecznej diagnozy. W każdym przypadku obowiązuje jednak uzupełnianie niedoborów przez podawanie płynów, elektrolitów, żelaza, białka oraz witamin.
- Glutenozależna choroba trzewna
Glutenozależna choroba trzewna, zwana celiakią lub enteropatią glutenową, jest najczęściej spotykaną chorobą przebiegającą z zespołem złego wchłaniania. Istotą jej jest zanik błony śluzowej jelita cienkiego pod wpływem toksycznego działania glutenu — białkowego składnika pszenicy, żyta, jęczmienia i owsa. Szkodliwy czynnik zawarty jest więc w takich produktach rynkowych, jak pieczywo, makarony, mąka itp.
Choroba ma podłoże dziedziczne i związana jest z zaburzeniami odpornościowymi organizmu i/lub z wrodzonym defektem enzymatycznym. Ujawnia się przeważnie w dzieciństwie, ale nierzadko i w wieku dojrzałym. Nierozpoznana lub nieprawidłowo leczona przebiega ciężko z biegunką tłuszczową i pełnym zespołem objawów niedoborowych.
W rozpoznaniu największe znaczenie ma biopsja jelita cienkiego i badanie mikroskopowe wycinka błony śluzowej, ale rozpoznanie jest wówczas pewne, kiedy stwierdzi się zależność objawów chorobowych od zawartości glutenu w pożywieniu.
Leczenie polega prawie wyłącznie na wycofaniu z diety produktów zawierających gluten (dieta bezglutenowa). W praktyce oznacza to zastąpienie wszystkich mącznych produktów zbożowych produktami z mąki kukurydzianej, która glutenu nie zawiera. Leczenie jest w większości przypadków skuteczne, przy czym objawy ustępują w różnym okresie – od kilku tygodni do kilkunastu miesięcy. Rzadko dochodzi jednak do całkowitego wyleczenia. Najczęściej odstawienie diety bezglutenowej oznacza nawrót choroby.
- Zespół pętli zastoinowej
Choroba ta jest spowodowana rozwojem flory bakteryjnej w dwunastnicy i jelicie czczym, czyli w górnym odcinku przewodu pokarmowego, najczęściej na skutek spowolniałej perystaltyki prowadzącej do zastoju w jelitach (stąd nazwa — zespół pętli zastoinowej). Jest to przewlekły stan chorobowy, którego nie należy utożsamiać z ostrą infekcją pokarmową, trwającą stosunkowo krótko i często potocznie nazywaną zatruciem pokarmowym.
Zespół pętli zastoinowej występuje głównie u osób ze zmianami anatomicznymi jelita cienkiego (zwężenia wywołane zrostami, zwężenia zapalne lub nowotworowe, uchyłki) lub u chorych z .innymi schorzeniami, które przebiegają ze zwolnieniem perystaltyki jelit (cukrzyca, niedoczynność tarczycy, sklerodermia). Rozwojowi bakterii sprzyja również brak wydzielania kwasu solnego, który w warunkach normalnych stanowi ważną zaporę przeciwbakteryjną. Dotyczy to chorych z przewlekłym zanikowym zapaleniem błony śluzowej żołądka oraz po częściowym jego wycięciu.
Wzrost flory bakteryjnej w górnym odcinku przewodu pokarmowego prowadzi do zaburzeń trawienia i wchłaniania większości substancji pokarmowych, a zwłaszcza tłuszczów i witaminy B12. Nasilenie objawów złego wchłaniania zależy od ilości namnażających się drobnoustrojów. Gdy przyczyną zespołu są zmiany anatomiczne, choroba przebiega zwykle ciężko z wyraźnymi objawami niedoborowymi. W pozostałych przypadkach może jedynie występować przewlekła lub epizodycznie nawracająca wodnista biegunka z towarzyszącymi stanami podgorączkowymi, a niekiedy z gorączką.
Rozpoznanie zespołu pętli zastoinowej opiera się na badaniu radiologicznym jelit, badaniu bakteriologicznym soku jelitowego oraz na tzw. testach oddechowych.
Leczenie przeciwbakteryjne, ale efekt jego jest nietrwały. W przypadku zmian anatomicznych w jelicie, leczeniem z wyboru jest zabieg chirurgiczny.