Większość związków chemicz­nych wprowadzonych do organizmu (celowo lub przypadkowo) drogą pokarmową, wziewną i przezskórnie ulega w wątrobie swoistej obrób­ce, mającej na celu przekształcenie w postać możliwą do sprawnego wydalenia z żółcią lub moczem. Niektóre z nich mogą powodować usz­kodzenie wątroby. Należą tu substancje pochodzenia przemysłowego, roślinnego oraz niektóre leki.

Objawy toksycznego uszkodzenia wątroby są w znacznym stop­niu zbliżone do objawów „klasycznych” chorób tego narządu. Dlatego też niezmiernie ważne znaczenie ma przeprowadzony wywiad z cho­rym lub jego otoczeniem, pozwalający ustalić kontakt chorego z sub­stancjami chemicznymi lub rodzaje zażywanych przez niego leków.

Wyróżnia się dwa podstawowe mechanizmy uszkodzenia wątroby. Pierwszy z nich to działanie bezpośrednio usz­kadzające komórki wątrobowe, bez współudziału innych mecha­nizmów pośredniczących. Drugi, to zmiany zachodzące w wyniku reakcji autoimmunologicznej (reakcja nadwrażliwości) za­początkowanej przez, toksynę i skierowanej przeciwko tkankom wątro­bowym.

Mechanizm uszkodzenia bezpośredniego i stopień zmian patologicznych jest ściśle związany z dawką środka toksyczne­go i czasem jego działania. Czas, jaki upływa od momentu zadziałania środka, do wystąpienia cech uszkodzenia wątroby, nie przekracza na ogół kilku godzin, ale pierwsze objawy kliniczne mogą pojawiać się dopiero po 24 — 48 godz. Środki o takim mechanizmie działania wywie­rają wpływ ogólnoustrojowy, uszkodzenie wątroby jest tylko jednym z elementów zatrucia i może pozostawać nierozpoznane w razie niewy- stąpienia jednoznacznych objawów klinicznych, np. żółtaczki.

Mechanizm uszkodzenia w wyniku reakcji nad­wrażliwości nie jest powikłaniem częstym. Występuje niezależnie od dawki podawanego leku, a objawy kliniczne pojawiają się w trakcie leczenia lub w krótkim czasie po jego zaprzestaniu. Ten typ uszkodzenia wątroby nieznacznie różni się od zmian spotykanych w wirusowym zapaleniu wątroby. W niektórych przypadkach występują cechy typowe dla żółtaczki mechanicznej, z zastojem żółci oraz nie­wielkim uszkodzeniem komórek wątrobowych.

Odrębny mechanizm działania wykazuje grupa doust­nych środków antykoncepcyjnych. Wywierają one wpływ na wewnątrzkomórkową przemianę bilirubiny, utrudniając jej wydzie­lanie do żółci. Stąd głównym objawem jest żółtaczka. Podatność na wystąpienie objawów toksycznych przy stosowaniu doustnych środ­ków antykoncepcyjnych jest uwarunkowana genetycznie.

Leczenie toksycznego uszkodzenia wątroby polega przede wszystkim na odstawieniu czynnika przyczynowego oraz na leczeniu podtrzymującym, ze szczegółową oceną czynności narządów miąższo­wych, a zwłaszcza nerek.

Toksyczne działanie halotanu. Halotan, lek stosowany w anestezjologii, budową chemiczną jest zbliżony do chloroformu. U osób narażonych w przeszłości na kontakt z tym preparatem może wy­wołać uszkodzenie wątroby (martwicę) w mechanizmie nadwrażliwoś­ci. W przebiegu reakcji toksycznej występuje gorączka, nudności, wy­mioty i żółtaczka. Badania mikroskopowe tkanki wątrobowej pobranej przez biopsję wykazują podobieństwo zmian do występujących w wiru­sowym zapaleniu wątroby. Rokowanie jest poważne. Może rozwinąć się marskość wątroby.

Toksyczne działanie izoniazydu. Ten lek przeciwgruźli­czy w 1% przypadków powoduje masywne uszkodzenie wątroby porów­nywalne ze stwierdzanym w przebiegu wirusowego zapalenia. Mecha­nizm uszkodzenia jest mieszany — z elementami zarówno toksyczności bezpośredniej, jak i nadwrażliwości. Przebieg choroby może być cięż­ki. Stopień uszkodzenia wątroby zależy od wieku chorego. Najpoważ­niejsze i najczęstsze zmiany występują w grupie chorych powyżej 50 r. życia, najrzadziej u osób poniżej 20 r. życia.

Toksyczne działanie chloropromazyny. Lek ten u bli­sko 1% osób wywołuje objawy uszkodzenia wątroby powodowane reakcją nadwrażliwości osobniczej. Przeciętnie w 1 — 4 tygodni po le­czeniu występują cechy wewnątrzwątrobowego zastoju żółci (cholestaza) z towarzyszącą żółtaczką. Często przebieg reakcji toksycznej jest bezżółtaczkowy. Początek choroby może być gwałtowny z gorącz­ką, rumieniem, zapaleniem stawów, powiększeniem węzłów chłonnych, nudnościami, wymiotami, bólami nadbrzusza i dokuczliwym świądem. Objawy ustępują na ogół 4-8 tygodni po odstawieniu leku i nie pozo­stawiają poważniejszych następstw.

Toksyczne działanie doustnych środków antykon­cepcyjnych zawierających hormony: estrogeny i gestageny. Po tygodniach lub miesiącach stosowania środków z tej grupy u niektó­rych kobiet może wystąpić wewnątrzwątrobowy zastój żółci, świąd skóry oraz żółtaczka. Na wystąpienie tego typu objawów są szczególnie narażone kobiety ze stwierdzaną uprzednio żółtaczką, z uporczywym świądem ciężarnych oraz podatne genetycznie. Rutynowe próby wątro­bowe są na ogół prawidłowe. Badanie mikroskopowe tkanki wątrobo­wej potwierdza wewnątrzwątrobowy zastój żółci i nie wykazuje odczy­nu zapalnego. Po odstawieniu zażywanych środków wszystkie objawy uboczne ustępują, nie pozostawiając poważniejszych następstw. Mimo to istnieją dane wskazujące na związek występowania pierwotnego ra­ka wątroby oraz zakrzepicy żył wątrobowych ze stosowaniem doust­nych środków antykoncepcyjnych.