W przebiegu tyreotoksykozy objawy są wywołane działaniem nadmiaru hormonów tarczycy. Następuje znaczny wzrost przemiany materii, wskutek cze­go nasilają się procesy spalania i wzrasta gwałtownie zużycie tlenu. Wzrost ten wynosi często 50% lub nawet więcej. W ciężkich przypad­kach zapotrzebowanie na tlen może zwiększać się dwukrotnie. W re­zultacie zwiększonego metabolizmu powstaje znaczny nadmiar energii cieplnej. Nadmiar ciepła musi być z organizmu odprowadzony, aby nie doszło do wzrostu temperatury ciała. Chorzy stale odczuwają gorąco, chudną pomimo dobrego apetytu. Organizm wyzbywa się nadmiaru wytworzonego ciepła poprzez zwiększoną potliwość, rozszerzenie na­czyń krwionośnych, zwłaszcza skóry, i cały szereg innych reakcji wy­równawczych dotyczących przede wszystkim układu krążenia. Tym też można tłumaczyć, dlaczego tyreotoksykoza, z wyjątkiem przypadków o szczególnie ciężkim przebiegu, nie powoduje w zasadzie podwyższenia temperatury ciała.

Konieczność zaopatrzenia organizmu w znacznie zwiększone ilości tlenu i usunięcie nadmiaru ciepła szczególnie obarcza układ krążenia. Jednoczesny nadmierny wzrost metabolizmu w samym mięśniu serca może upośledzić jego sprawność. Powstają zaburzenia w układzie krążenia, przejawiające się stałym przyspieszeniem czynności serca (częstoskurczem), zwiększeniem pracy serca, niekiedy jego niemiarową czynnością, bólami, a nawet niewydolnością całego układu.

Nadczynność tarczycy wpływa szkodliwie na układ ner­wowy. Chorzy są niespokojni, podnieceni, pobudzeni ruchowo, wy­kazują zwiększoną wrażliwość i skłonność do płaczu. Pojawia się drże­nie rąk, a czasami nóg. Dochodzi do znacznego osłabienia siły mięśniowej. Mięśnie, zwłaszcza kończyn, łatwo ulegają zmęczeniu. Szpary powiekowe ulegają rozszerzeniu. Tyreotoksykoza nasila również perystaltykę jelit, wskutek czego dość często występują biegunki. U kobiet krwawienia miesięczne są skąpe lub nawet ustają.

W chorobie Gravesa — Basedowa rozwijają się ponadto inne zaburzenia charakterystyczne dla tej choroby. Tarczyca zwykle powiększa się, tworząc obustronne gładkie wole, obficie unaczynione. Jeśli nawet czasami zachowuje swą wielkość prawidłową, to i wówczas mogą się w niej pojawić szmery naczyniowe. Choroba Gravesa — Basedowa może się również rozwinąć u osób, które miały uprzednio wole guzkowe. Wole takie często się wówczas rozrasta i pojawiają się w nim szmery.

W chorobie Gravesa — Basedowa rozwijają się zmiany w obrębie narządu wzroku. W zależności od nasilenia tych zmian, zalicza się je do lekkich, łagodnych lub ciężkich, zwanych postępującymi albo złośliwymi. Zmiany oczne charakterystyczne są następstwem obrzęku i nacieków zapalnych powstających w obrębie powiek, w tkance oczodo­łu oraz w mięśniach poruszających gałkę oczną. Wytrzeszcz polega na nadmiernym wysunięciu gałki ocznej poza brzeg kostny oczodołu. W przypadkach zmian łagodnych przesunięcie gałki ocznej do przodu jest spowodowane obrzękiem lub nieznacznym nacieczeniem zapalnym pozagałkowej tkanki oczodołu. W zmianach postępu­jących (naciekowych) oprócz obrzęku dochodzi do znacznego nacieczenia zapalnego i gromadzenia się nieprawidłowych substancji uciskających gałkę oczną od tyłu. Przejawem wytrzeszczu na­ciekowego jest również znaczny obrzęk powiek i uszkodzenie mię­śni poruszających gałkę oczną. Wytrzeszcz przeważnie występuje obus­tronnie, zdarza się jednak, że dotyczy jednego oka.

Wytrzeszcz łagodny sprawia nieznaczne dolegliwości spowo­dowane podrażnieniem spojówek. Wytrzeszcz ten nie upośledza widze­nia i jest głównie defektem kosmetycznym.

Wytrzeszcz naciekowy (postępujący) jest ciężkim scho­rzeniem upośledzającym sprawność oczu. Chorzy odczuwają podraż­nienie oczu, dwojenie się obrazu, bóle gałek ocznych; może dojść do znacznego upośledzenia wzroku.

Innym objawem choroby Gravesa – Basedowa, rzadko spotykanym, jest obrzęk przedgoleniowy. Na przedniej stronie skóry podu­dzi, zwykle w pobliżu grzbietu stopy, pojawia się obrzęk i zaczerwie­nienie. Zmiany są zwykle dość dobrze odgraniczone. Mogą się stopnio­wo rozszerzać, przechodząc na skórę grzbietu stopy, a nawet palce. Skóra dotknięta obrzękiem staje się stopniowo zgrubiała, twarda, na­pięta i brunatno przebarwiona. Często pojawia się na goleniach nad­mierne owłosienie, niekiedy tworzą się guzy. Chorzy odczuwają świąd, następnie bóle. Obrzęk skóry stóp może utrudniać noszenie obuwia i chodzenie.

Rozpoznanie nadczynności tarczycy odbywa się przede wszyst­kim na podstawie wywiadu z chorymi i charakterystycznych objawów klinicznych, stwierdzonych badaniem przedmiotowym. Rozpoznanie nietypowych przypadków jest trudne i wymaga przeprowadzenia ba­dań pomocniczych, które polegają najczęściej na oznaczaniu w surowi­cy krwi stężenia hormonów tarczycy; stężenia te w nadczynności tar­czycy wzrastają. Prawidłowe stężenie tyroksyny wynosi 4,5 do 11,5 Hg/100 ml (51 do 148 mmol/1), a trójjodotyroniny od 80 do 190 mg/100 ml (1,2 do 2,9 mmol/1). Normy tych stężeń mogą być nieco odmienne, w za­leżności od metody badania w poszczególnych pracowniach.

Badanie tzw. jodochwytności tarczycy za pomocą radioizotopu jodu ma mniejsze znaczenie diagnostyczne, jest jednak bardzo przydatne dla wykonania niektórych badań, polegających na śledzeniu zmian jo­dochwytności po podaniu choremu preparatów tarczycy.

Rozpoznanie choroby Gravesa — Basedowa nie za­wsze jest proste, ponieważ choroba ta może mieć przebieg nietypowy. Zdarza się, że spośród trzech zasadniczych objawów klinicznych tej choroby, jakimi są: nadczynność tarczycy, wole obficie unaczynione i zmiany oczne, występują dwa, a nawet tylko jeden z nich, np. wyłącz­nie zmiany oczne.

Leczenie nadczynności tarczycy obejmuje następujące metody postępowania:

1. leczenie zachowawcze środkami hamującymi syntezę hormonów tarczycy
2. leczenie radykalne, które dzieli się z kolei na leczenie chirurgiczne i leczenie jodem promieniotwórczym.

Leczenie zachowawcze polega na stosowaniu leków przeciwtarczycowych, hamujących syntezę hormonów w tarczycy. Po­dawanie tych leków prawie zawsze powoduje poprawę, a niekiedy daje nawet trwałe ustąpienie choroby. Do leczenia zachowawczego kwalifi­kują się przede wszystkim chorzy z chorobą Gravesa – Basedowa, których tarczyca jest umiarkowanie powiększona i nie zawiera guzków. Poprawa występuje u ponad połowy tych chorych. U chorych z wolem guzkowym nadczynnym leki przeciwtarczycowe powodują znaczną poprawę, ale po odstawieniu ich następuje zwykle nawrót tyreotoksykozy. Leczenie tego rodzaju jest zwykle traktowane jako postępowa­nie wstępne, przed leczeniem radykalnym.

Chorzy z nadczynnością tarczycy powinni mieć zapewniony spokój, wypoczynek i właściwą opiekę. Leczenie musi być prowadzone syste­matycznie, przy użyciu jednego rodzaju leku, co umożliwia zastosowa­nie innego preparatu w przypadku powstania uczulenia i złej toleran­cji na lek. Niekiedy konieczne jest podawanie również leków uspokajających i nasennych. W trakcie leczenia prowadzona jest okresowa kontrola morfologii krwi. Leczenie odpowiednimi dawkami środka przeciwtarczycowego trwa aż do uzyskania zdecydowanej poprawy. Następnie dawka leku zostaje zmniejszona i leczenie jest kontynuowa­ne przez wiele miesięcy. W przypadku zadziałania czynników stresowych, takich jak uraz fizyczny, gorączka, a nawet wstrząs psychiczny, może nastąpić nasilenie tyreotoksykozy, a tym samym konieczność zwiększenia dawki leku. Po upływie około roku leki stopniowo są od­stawiane. Wynik leczenia zachowawczego można uznać za pomyślny, jeśli w okresie 12 miesięcy po zakończeniu leczenia utrzymuje się pra­widłowa funkcja tarczycy (eutyreoza).

W trakcie leczenia mogą wystąpić toksyczne odczyny polekowe, np. wysypka na skórze czy zmiana liczby białych krwinek. Odczyny te ustępują zwykle samoistnie po odstawieniu danego leku, a ponadto mogą być stosowane skuteczne środki zwalczające następstwa to­ksycznego działania leków przeciwtarczycowych.

Leczenie chirurgiczne. Do operacji kwalifikowani są cho­rzy, u których leczenie zachowawcze nie dało rezultatów lub okazało się niewskazane, a z różnych względów nie można u nich zastosować leczenia promieniotwórczym izotopem jodu. Operowane są przede wszystkim osoby młode oraz chorzy z bardzo dużym, uciskającym lub szpecącym wolem, a także z wolem guzkowym. Przeciwwskazaniem do operacji może być podeszły wiek, zły stan ogólny organizmu wynikają­cy np. z przewlekłych chorób układu krążenia, nerek lub współistnie­nia gruźlicy, a także przebyta już raz operacja tarczycy, ponieważ po­nowny zabieg stwarza stosunkowo duże niebezpieczeństwo powikłań.

Operacja — prowadzona w znieczuleniu ogólnym – polega na roz­ległym wycięciu tarczycy wraz z guzkami; rzadziej zabieg ogranicza się do usunięcia samego guzka. Leczenie chirurgiczne prowadzi zwy­kle do definitywnego ustąpienia choroby, przy czym następuje to na ogół szybciej niż przy stosowaniu innych metod leczenia. Powikłania zdarzają się rzadko. Najczęściej dotyczą one jednostronnego uszkodze­nia tzw. nerwu zwrotnego, przebiegającego w pobliżu tarczycy i uner­wiającego krtań. Uszkodzenie tego nerwu może powodować osłabienie głosu, a czasami nawet trwałą chrypkę. Nawroty choroby lub rozwi­nięcie się po operacji niedoczynności tarczycy zdarzają się stosunko­wo rzadko. Znacznie częściej, pomimo przebytej pomyślnie operacji, pozostaje zwiększona pobudliwość nerwowa. Macierzyństwo można realizować w około rok po operacji, przy czym w trakcie ciąży wska­zana jest obserwacja w celu wykrycia ewentualnej niedoczynności tarczycy. Leczenie operacyjne nadczynności tarczycy jest możliwe u kobiet w drugim trymestrze (3 — 6 miesięcy) ciąży, po starannym przy­gotowaniu do zabiegu.

Leczenie jodem promieniotwórczym. Tę metodę lecze­nia stosuje się zarówno u chorych uprzednio już leczonych lekami przeciwtarczycowymi, jak i u chorych nie leczonych, dotkniętych cięż­ką tyreotoksykozą, u których zabieg operacyjny tarczycy jest przeciw­wskazany. Polega ono na podaniu drogą doustną w niewielkiej ilości wody ściśle określonej dawki promieniotwórczego izotopu jodu 131. Poprawa po podaniu dawki leczniczej izotopu jodu następuje powoli, zwykle po kilku tygodniach, czasami nawet po upływie kilku miesię­cy. Dlatego też konieczne jest najczęściej systematyczne leczenie uzu­pełniające.

Izotop jodu gromadzi się w znacznej ilości w tarczycy, reszta zostaje wydalona z organizmu, głównie z moczem. Jod promieniotwórczy zgro­madzony w tarczycy emituje promieniowanie jonizujące, które działa na komórki tarczycy z wnętrza gruczołu, przy czym te obszary tarczy­cy, które wykazują zwiększoną czynność, gromadzą dużo izotopu i zo­stają szczególnie intensywnie napromieniowane.

Spośród promieniotwórczych izotopów jodu najbardziej przydatny w leczeniu chorób tarczycy jest jod 131, emitujący promieniowanie beta i gamma. Szczególne znaczenie ma silnie jonizujące promieniowanie beta, o małej przenikliwości wynoszącej mniej niż 2 mm, wskutek cze­go napromieniowane zostają intensywnie tylko komórki tarczycy gro­madzące jod, natomiast tkanki otaczające tarczycę nie ulegają uszko­dzeniu.

Wieloletnie obserwacje wykazały, że leczenie nadczynności tarczycy jodem promieniotwórczym nie powoduje trwałych skutków ujemnych w czynności różnych narządów. Po wydaleniu izotopu z organizmu i powrocie do zdrowia osoby leczone jodem promieniotwórczym mogą mieć zdrowe potomstwo. Oczywiście, planowanie rodziny musi być w tych przypadkach uzgodnione z lekarzem. Macierzyństwo lub ojco­stwo w trakcie trwania choroby, lub wkrótce po przyjęciu dawki lecz­niczej radioizotopu, może okazać się groźne dla zdrowia potomstwa. W żadnym przypadku nie mogą być leczone jodem promieniotwórczym kobiety ciężarne.

Leczenie jodem promieniotwórczym mimo bardzo dobrych wyników początkowych, u niektórych chorych po wielu latach może spowodo­wać rozwój niedoczynności tarczycy wymagającej leczenia.