Gruczolaki przysadki. Nazwą tą określa się nowotwory wywodzą­ce się z utkania gruczołowego przysadki. Mają one zazwyczaj charak­ter łagodny, chociaż przy długotrwałym przebiegu choroby może dojść do rozrostu guza poza obręb siodła tureckiego i do niszczenia okolicz­nej tkanki nerwowej, powodującego trwałe zaburzenia neurologiczne. Guzy przysadki mają niekiedy charakter złośliwy, ale oprócz roz­ległego nacieku miejscowego, rzadko powodują odległe przerzuty.

Gruczolaki przysadki mają najczęściej średnicę kilku milimetrów, choć zdarzają się też mniejsze o średnicy 0,5 — 1 mm. Guzki o średnicy do 10 mm określa się jako mikrogruczolaki. Guzy, które wypeł­niają całe siodło tureckie, powiększając jego objętość, a nawet roz­przestrzeniają się na okoliczne tkanki, noszą nazwę gruczolaków olbrzymich.

Ze względu na bliskie sąsiedztwo skrzyżowania nerwów wzroko­wych, gruczolaki rozrastające się w tym kierunku mogą powodować ubytki pola widzenia, najwcześniej w zakresie barwy czerwonej. Cha­rakterystyczne dla tych guzów ograniczenie pola widzenia od strony skroni daje wrażenie patrzenia w tunelu. W drastycznych przypad­kach mogą wywołać nawet całkowitą ślepotę.

Zależnie od zdolności sekrecyjnej rozróżnia się gruczolaki przysadki nieczynne i czynne hormonalnie. Gruczolaki nieczynne hor­monalnie mogą dawać objawy będące wynikiem miejscowego na­cieku oraz wtórnych zmian w układzie nerwowym, a mianowicie bóle głowy, zaburzenia widzenia i — rzadko — porażenia nerwów czaszko­wych, zlokalizowanych w ich sąsiedztwie. Ponadto mogą występować zmiany ogólne, wywołane niszczeniem prawidłowego utkania gruczo­łowego. W takim wypadku rozwijają się objawy niedoczynności przy­sadki z wtórną niedoczynnością tarczycy, kory nadnerczy i gruczołów płciowych.

W gruczolakach czynnych hormonalnie objawy są za­leżne od działania hormonu wytwarzanego w nadmiernych ilościach. Najczęściej hormonem tym jest prolaktyna, drugie miejsce co do częstości zajmuje hor­mon wzrostu, trzecie – kortykotropina. Niezwykle rzadko występują gruczolaki wydzielające pozostałe hormony przysadki. Gruczolaki czynne hormonalnie mogą również powodować objawy wywołane miejscowym rozrostem, tj. zaburzenia widzenia, zmiany w układzie nerwo­wym oraz zmiany w układzie kostnym siodła tureckiego.

Rozpoznanie gruczolaka przysadki opiera się na wywiadach z chorym oraz na badaniu fizykalnym, badaniu rentgenowskim czaszki, okulistycznym, neurologicznym oraz na badaniach hormonalnych. Tradycyjne badanie rentgenowskie pozwala ocenić strukturę kostną siodła tureckiego, nowoczesna zaś technika, jaką jest tomografia kom­puterowa (zdjęcia warstwowe), umożliwia ocenę samej przysadki i mo­że wykazać nieprawidłową masę w jej obrębie. Badanie elektroencefalograficzne wykazuje z kolei zaburzenia czynności elektrycznej mózgu, spowodowane obecnością dużego guza.

Takie same objawy miejscowe jak w gruczolakach przysadki mogą być spowodowane przez zmiany nienowotworowe: gruźliczaki, ziarniniaki w przebiegu sarkoidozy, nacieki białaczkowe i nieprawidłowe masy w chorobach typu metabolicznego, będące wynikiem gromadze­nia się lipidów. Niszcząc utkanie gruczołu mogą one powodować nie­doczynność przysadki.

Leczenie. Zaburzenia hormonalne towarzyszące niektórym gruczolakom przysadki mogą być leczone farmakologicznie. W celu nato­miast anatomicznego ograniczenia rozrostu nowotworowego stosowa­ne są zabiegi neurochirurgiczne i leczenie energią promienistą. Le­czenie energią promienistą polega na naświetlaniu okolicy przysadki promieniami rentgenowskimi, kobaltem promieniotwórczym – 60 Co albo cząstkami ciężkimi (cząstki alfa, protony) z akcelerato­ra. Napromienianie przysadki prowadzone jest w tych przypadkach, w których leczenie neurochirurgiczne jest przeciwwskazane, a także przy niewielkich guzkach lub gruczolakach z nieznacznym rozrostem – jako alternatywa zabiegu neurochirurgicznego. Leczenie energią promienistą może także stanowić uzupełnienie zabiegu neurochirur­gicznego.