Leki steroidowe, takie np. jak encorton, encortolon, prednizon, deksametazon, betametazon, kenacort, triamcinolon, kenalog, polcortolon, celeston, depotmedrol, volon, diprophos, flosteron, są bardzo sku­teczne w leczeniu astmy oskrzelowej i innych chorób, ale mogą wywo­ływać wiele reakcji niepożądanych. Stosowanie ich wymaga przestrzegania określonych zaleceń, a mianowicie:

1. nie wolno nagle przerywać leczenia steroidami;
2. w przypadku dołączenia się innych chorób, nie wolno odstawić le­ków steroidowych;
3. podczas wizyty u innego lekarza, niezależnie od jego specjalności, należy poinformować go o tym, że przyjmuje się przewlekle wspomnia­ne leki lub że przyjmowało się je w ostatnim roku;
4. w dowodzie osobistym należy przechowywać aktualnie wypełnio­ną kartę leczenia steroidami;
5. w przypadku wystąpienia takich objawów, jak czarne stolce, wy­mioty fusowate, częste bóle nadbrzusza, stałe bóle w kręgosłupie, nad­mierne krwawienia miesięczne, nadmierne pragnienie — należy bez­zwłocznie zasięgnąć porady lekarza (o ile to jest możliwe, tego, który prowadzi leczenie steroidowe).

Dieta przy leczeniu steroidami

• Posiłki należy spożywać 5 razy dziennie, w niedużych ilościach, tak aby nie przybrać na wadze.
• Unikać pokarmów smażonych, ostrych przypraw, mocnej kawy, her­baty. Nie wolno pić alkoholu!
• Wypijać 0,5 1 mleka na dobę, najlepiej między posiłkami, z tego 1 szklankę przed snem.
• Spożywać ok. 100 g twarogu na dobę.

Leki niewskazane w czasie leczenia steroidowego: polopiryna, butapirazol, raupasil, proszki od bólu głowy.

Leki dodatkowe, wskazane przy leczeniu steroidami: leki zmniejszające kwaśność soku żołądkowego, preparaty wapnia i fluoru, ewentualnie witamina D.

Mimo że syntetyczne hormony kory nadnerczy (leki steroidowe) sto­suje się w medycynie od prawie 40 lat, mechanizm ich działania nie jest całkowicie poznany. Leki te w znacznym stopniu tłumią odczyn zapalny, a przez zahamowanie produkcji limfocytów wpływają na od­czyny immunologiczne. Wpływają również dezintegrująco na tkankę łączną. Te cechy są korzystne w leczeniu wielu chorób układu odde­chowego.

Leki steroidowe są podawane dożylnie w stanach naglących (np. na­pad astmatyczny) oraz domięśniowo lub doustnie w sposób stały albo przerywany w ciężkich przypadkach astmy, w leczeniu włóknienia płuc, sarkoidozy, płucnych odczynów polekowych i innych.

Decyzję o podjęciu leczenia hormonami kory nadnerczy podejmuje zawsze lekarz po wnikliwym przeanalizowaniu stanu chorego. Lecze­nie, zwykle długotrwałe, polega na codziennym stosowaniu leku w po­staci tabletek lub zastrzyków albo raz na kilka tygodni preparatu o przedłużonym działaniu w postaci wstrzyknięcia. W niektórych przy­padkach leki mogą być też podane w postaci wziewnej.

W trakcie leczenia obowiązują pewne rygory dotyczą­ce diety i — w celu uniknięcia powikłań — stosowania leków uzupeł­niających oraz nieprzyjmowania pewnych leków, które nasilają nie­korzystny wpływ środków hormonalnych.

Zapobieganie chorobom układu oddechowego to przede wszystkim postępowanie mające na celu: 1) zwalczanie zanieczyszczeń atmosfery, 2) hartowanie ciała, 3) właściwy wybór zawodu, 4) poradnictwo ro­dzinne oraz 5) okresowe badania kliniczne i laboratoryjne.

1. Zwalczanie zanieczyszczeń atmosfery, ważne dla ogółu populacji ludzkiej, ma szczególne znaczenie dla osób z rodzinną skłonnością do chorób układu oddechowego (np. astma rodzinna, ro­zedma spowodowana niedoborem alfa antytrypsyny) oraz dla osób o osłabionych reakcjach odpornościowych (niedobory przeciwciał). Do tego zapobiegania należy również zwalczanie zanieczyszczania powie­trza dymem tytoniowym. Chodzi tutaj nie tylko o zaprzestanie pale­nia, ale i o nienarażanie osób z otoczenia na wdychanie powietrza za­dymionego (tzw. bierne palenie).
2. Hartowanie ciała zwiększa odporność organizmu na zazię­bienie. Ma to szczególne znaczenie w wieku dziecięcym. Zabiegi harto­wania należy zaczynać wcześnie, aby przyzwyczaić organizm do na­głych zmian temperatury.
3. Właściwy wybór zawodu jest jednym z czynników wa­runkujących niejako bezpieczeństwo naszego organizmu. Wykonywa­ny zawód nie powinien wywołać choroby układu oddechowego ani pogorszać już istniejącej. Ma to szczególne znaczenie w planowaniu za­wodu dla osób dziedzicznie zagrożonych astmą oskrzelową lub cho­rych na nią. Osoby takie muszą unikać zawodów, w których można się łatwo uczulić na określone antygeny (niektóre fabryki, piekarnictwo, fryzjerstwo itp.). Powinny one pracować w dobrych warunkach, bez konieczności wykonywania wysiłków fizycznych. Najlepiej, aby nale­żały do tzw. społecznej grupy inteligencji lub rzemiosł czystych (np. zegarmistrzostwo).
4. Poradnictwo rodzinne teoretycznie ma znaczenie w zapo­bieganiu chorobom układu oddechowego. Powinno ono zapobiegać za­wieraniu małżeństw przez osoby obciążone chorobami mogącymi się dziedziczyć (np. astmą oskrzelową). Jest to poradnictwo przyszłości, ponieważ obecnie rzadko kto się nad tym zastanawia.
5. Okresowe badania kliniczne i laboratoryjne mają ważne znaczenie w zapobieganiu gruźlicy oraz chorób zawodowych w określonych grupach zawodów, np. górników, pracowników fabryk antybiotyków i proszków do prania, piekarzy, fryzjerów, hodowców drobiu itp. Badanie wrażliwości skórnej i oskrze­lowej na poszczególne alergeny (próba prowokacyjna) i środki chemiczne (próba nadreaktywności oskrzeli) pozwala na prze­widywanie wystąpienia astmy oskrzelowej. Dokładne badanie czyn­ności układu oddechowego u pozornie zdrowych osób umożliwia wczesne wykrycie niedoboru alfarantytrypsyny, pozwala wykryć wrodzoną skłonność do rozedmy płuc.

Do chorób układowych zalicza się choroby powodujące tego samego rodzaju zmiany w wielu narządach. Należą do nich sarkoidoza oraz tzw. kolagenozy

• Sarkoidoza jest chorobą niezakaźną, ale w jakimś sensie od dawna związaną z gruźlicą. Wynika to z podobieństwa budowy mikroskopo­wej zmian ziarniny gruźliczej i sarkoidowej.

Objawy. W początkowym okresie choroby najbardziej charakte­rystyczne jest powiększenie węzłów chłonnych śródpiersia, potem poja­wiają się rozlane zmiany w śródmiąższowej tkance płucnej. Na zdjęciu rentgenowskim obraz płuc wykazuje zmiany siateczkowate, marmurkowate — obraz ten określa się jako „zamieć śnieżną”. Powstaje pe­wien nadmiar tkanki włóknistej w płucach, stają się one sztywne, wciągnięcie powietrza (oddech) wymaga zwiększenia siły, aby je roz­ciągnąć; pojawia się duszność, początkowo wysiłkowa, a w krańco­wych stanach spoczynkowa.

Leczenie sarkoidozy wcześnie rozpoczęte daje dobre wyniki.

Podstawowym środkiem leczniczym są syntetyczne hormony kory nadnerczy (np. enkorton).

• Kolagenozy mogą być przyczyną wielorakich zmian w płucach, najczęściej jednak wywołują zapalenie opłucnej, rzadziej za­palenie płuc. Niekiedy zmiany mogą przyjmować postać przypominają­cą guza płuc. Również w wielu przypadkach powodują postępujące włóknienie płuc.

Leczenie zmian w płucach na tle kolagenozy polega na stosowa­niu hormonów kory nadnerczy, a czasem na kojarzeniu ich z lekami stosowanymi w leczeniu nowotworów.

• Zapalenie opłucnej może występować w postaci zapalenia su­chego (bez obecności płynu) i wysiękowego (z obecnością pły­nu). Najczęstszą przyczyną choroby jest zakażenie bakteryjne, czasem wirusowe, ale zdarzają się również zapalenia na tle gorączki reuma­tycznej, kolagenoz, niebakteryjnych chorób sąsiednich narządów (za­wału płuca, zapalenia trzustki), gruźlicy oraz zmian nowotworowych opłucnej. W dwóch ostatnich przypadkach zapalenie opłucnej ma za­wsze postać wysiękową, a przy zmianach nowotworowych płyn wysiękowy jest często podbarwiony krwią.

Suche zapalenie opłucnej przebiega na ogół z gorączką, suchym kaszlem i bólami w klatce piersiowej. W ten sam sposób zaczy­na się również wysiękowe zapalenie opłucnej. Ustępowa­nie kaszlu i bólu świadczy albo o zdrowieniu, albo o tym, że początko­wo trące się o siebie blaszki opłucnej są rozdzielane płynem i suche zapalenie przechodzi w wysiękowe. Gromadzący się płyn uciska płuco i gdy zbierze się go sporo, może wystąpić duszność.

Powikłaniem wysiękowego zapalenia opłucnej może być rop- niak opłucnej (płyn klarowny przechodzi w ropny) lub rozlegle zwłóknienie opłucnej, z wciągnięciem w ten proces chorobo­wy płuc i klatki piersiowej, co odbija się bardzo ujemnie na mechani­ce oddychania, a przy zaawansowanym procesie również na układzie krążenia.

Leczenie zapalenia opłucnej zależy od przyczyny choroby, cho­ciaż nie zawsze ustalenie precyzyjnego rozpoznania jest łatwe. Le­czenie suchego zapalenia zwykle polega na podawaniu środ­ków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych. W wysiękowym zapaleniu płyn wysiękowy jest ściągany, co ma znaczenie nie tyl­ko lecznicze, ale i diagnostyczne, gdyż pozwala ustalić przyczynę i w zależności od tego zastosować odpowiednie leczenie. Leczenie wy­siękowego zapalenia opłucnej jest zwykle długotrwałe, a w przypadku ropniaka — wymaga ponadto stałego odsysania jamy opłucnej. Zajmują się tym specjalne oddziały chirurgii klatki piersio­wej.

Rokowanie w suchym zapaleniu opłucnej jest bardziej pomyśl­ne, ponieważ tej postaci choroby nigdy nie towarzyszy ani nowotwór, ani gruźlica.

• Odma opłucna jest to dostanie się powietrza do jamy opłucnej. Normalnie pomiędzy dwiema blaszkami opłucnej jest próżnia, warun­kująca wypełnienie pęcherzyków płucnych powietrzem. Po dostaniu się do jamy opłucnej powietrza, uciska ono pęcherzyki płucne, płuco „zapada się” czasem całkowicie i zaprzestaje swej funkcji.

Odma opłucna powstaje albo w wyniku pęknięcia płuca, albo na skutek urazu klatki piersiowej z otwarciem jamy opłucnej.

Nieurazowe pęknięcie płuca z wytworzeniem odmy nazy­wa się odmą samoistną.

Urazowa odma opłucna może powstać w wyniku urazu klat­ki piersiowej ze złamaniem żeber i przebiciem płuca przez odłamek że­bra, może również wynikać z przebicia klatki piersiowej ostrym narzę­dziem z zewnątrz. Drugi rodzaj odmy jest doraźnie mniej niebezpiecz­ny. Komunikacja płuca z górną opłucną i otoczeniem doprowadza do wyrównywania ciśnień między płucem a otoczeniem. W przypadku od­my nie komunikującej się z otoczeniem jest możliwy tzw. mecha­nizm wentylowy (z każdym wdechem odma dopełnia się), prowa­dzący do powstania dużego nadciśnienia w jamie opłucnej i ucisku nie tylko płuca, ale również i wielkich naczyń dochodzących do serca.

Zdarzają się (jest to bardzo rzadkie zjawisko) cyklicznie pojawiające się odmy opłucne w okresie miesiączki. Przyczyną tego jest dostanie się do tkanki płucnej komórek błony śluzowej macicy i ich rozplem w tym okresie.

Objawy odmy są dosyć charakterystyczne i polegają na nagłym bólu w klatce piersiowej, a w zależności od rozległości odmy (całkowi­ta lub częściowa) i stanu układu oddechowego — mogą pojawić się duszność, niepokój, sinica.

Leczenie dużej odmy polega na chirurgicznym założeniu do jamy opłucnej drenu, odessaniu powietrza i wytwarzaniu ssaniem sta­łego podciśnienia. Małe odmy mogą być leczone odessaniem po­wietrza strzykawką i leżeniem albo tylko leżeniem. W tym czasie zmiana okleja się tkanką włóknistą i następuje zamknięcie otworu.

Powikłaniem odmy mogą być rozległe zrosty opłucnej i wytwo­rzenie się płynu.

• Mukowiscydoza. Jest to choroba spowodowana defektem genetycz­nym, w której zmianom ulegają gruczoły wydzie­lania zewnętrznego (śluzowe — oskrzeli, przewodu pokarmowego). Choroba objawia się jako ciężkie, przewlekłe zapalenie oskrzeli, powikłane rozstrzeniami oskrzeli i wtórnymi zmianami w układzie krążenia (serce płucne). Oprócz tego dochodzi do niewydolności wydzielniczej trzustki, często do niedrożności jelit.

Leczenie nie odbiega od leczenia ciężkiego zapalenia oskrzeli.

• Ropień płuca. Niegdyś bardzo częsta choroba, spowodowana zwy­kle zapaleniem płuc. Niekiedy była po prostu zejściem zapalenia płuc. Obecnie występuje rzadko, co wiąże się z faktem, że leczenie zapale­nia płuc jest teraz bardziej skuteczne.

Objawami ropnia są: gorączka, wykrztuszanie dużej ilości ropnej plwociny, krwioplucie.

Leczenie chirurgiczne lub zachowawcze.

• Zator i zawał płuca. Zawał płuca jest to „obumarcie”, czyli martwica fragmentu tkanki płucnej powstała wskutek zamknięcia przez zakrzep lub zator światła naczynia, które zaopatruje w krew da­ny fragment płuca. Nie jest to choroba częsta, ponieważ tkanka płuc­na jest podwójnie ukrwiona — przez tętnice oskrzelowe i tętnice płuc­ne—i nawet gdy jedno z naczyń ulega zatkaniu, drugie w dostatecz­nym stopniu odżywia tkankę płucną i nie obumiera ona.

Zamknięcie naczynia płucnego, które nie prowadzi do martwicy, no­si nazwę zatoru płuc. Materiałem zatorowym są skrzepliny krwi, które wytwarzają się w żyłach i stąd wraz z prądem krwi do­stają się do płuc. Mogą one powstać w czasie zapalenia żył lub unieruchomienia (np. u osób długo przebywających w łóżku w wyniku cho­roby, operacji, uwiądu starczego), a rzadko wskutek nadkrzepliwości krwi.

Objawami zatoru są: duszność, bicie serca, niepokój, spadek ciśnienia krwi. Gdy dołączy się do tego ból w klatce piersiowej i krwioplucie, sugeruje to zawał płuc.

Leczenie zatoru i zawału płuc polega na stosowaniu leków zmniejszających krzepliwość krwi (leki przeciwkrzepliwe), zapobieganię zaś na leczeniu żylaków i ich zapalenia oraz na niedopuszcze­niu (w miarę możliwości) do zbyt długiego przebywania w łóżku.

• Grzybice płuc. Są to stosunkowo rzadkie choroby tkanki płucnej, ujawniające się w stanach upośledzonej odporności organizmu. Orga­nizm zdrowy dość dobrze radzi sobie z zakażeniem grzybiczym. Upośle­dzenie odporności jest skutkiem wrodzonego defektu wytwarzania czynników zwalczających zakażenie, albo powstaje wskutek hamowa­nia tego zjawiska przez stosowane leczenie (leki hormonalne, przeciw- nowotworowe itp.).

Zmiany w płucach mogą być wywołane przez różne grzyby, ale naj­częściej powodują je: kropidlaki (Aspergillus), drożdżaki (Candida), Histoplasma, Mucor. Choroba może przebiegać pod postacią zmian alergicznych, zapalnych, guzowatych. W Polsce najczęstszą grzybicą układu oddechowego jest kropidlakowica, wywołana zakażeniem As­pergillus fumigatus. Może ono przebiegać pod postacią zapalenia płuc, opłucnej i oskrzeli oraz tzw. grzybniaka kropidlakowego (aspergilloma).

Grzybniak kropidlakowy jest to guz rosnący głównie w ja­mach pogruźliczych. Objawy choroby są niecharakterystyczne, a le­czenie jest w zasadzie chirurgiczne, choć stosuje się też leczenie za­chowawcze, polegające na bezpośrednim wstrzykiwaniu (poprzez ścia­nę klatki piersiowej) leków grzybobójczych do guza.

Promienica płuc, obecnie rzadko występująca choroba, rozwija się wskutek zakażenia drobnoustrojami zwanymi promieniowcami. Ce­chuje się tworzeniem ropni przechodzących na opłucną, czasem na kości, skórę i węzły chłonne. Choroba przebiega jako przewlekłe zapa­lenie płuc z licznymi przetokami, przebijającymi się na zewnątrz i pozostawiającymi zniekształcające blizny. Objawy zależą od rozległoś­ci zmian, a leczenie penicyliną daje pełne wyleczenie.

• Ziarniniak Wegenera. Jest to choroba o charakterze immunolo­gicznego zapalenia naczyń, w tym również naczyń płucnych. Poza płu­cami, zmiany martwicze występują w górnych drogach oddechowych oraz w nerkach. Na zdjęciu rentgenowskim płuc są widoczne jako ok­rągły cień, obrazujący guz do złudzenia przypominający raka płuc.

Objawy choroby są różnorodne, zależnie od zadęcia różnych ukła­dów. Przebieg choroby jeszcze do niedawna był niepomyślny. Jednak zastosowanie leczenia zbliżonego do tego, jakie stosuje się w nowo­tworach, daje długotrwałe i całkowite ustąpienie objawów (remisje choroby) lub wręcz całkowite wyleczenie.

W uprzemysłowionym współczesnym świecie bardzo dużo różnych substancji może wywoływać zmiany w płucach. Po stwierdzeniu, że jest to związane z wykonywanym zawodem, zalicza się je do zawo­dowych chorób płuc. Należą tutaj omówione wyżej: astma oskrzelowa (piekarzy czy pracowników fabryk antybiotyków), rozedma płuc, włóknienie płuc (płuco farmera, hodowców drobiu) oraz bawełnica i pylice.

• Bawełnica (bysynoza) występuje u osób pracujących w tkactwie. Do chwili obecnej mechanizm powstawania tej choroby jest niejasny. Nie ulega wątpliwości, że objawy jej zależą od działania pyłu (ba­wełny, konopi, lnu, sizalu) na układ oddechowy. Pył ten jest mieszani­ną wielu składników, od startego włókna po występujący w nim mate­riał biologiczny, np. pleśnie, bakterie i grzyby. Działanie pyłu może być zatem zarówno chemiczne, jak i immunologiczne.

Typowym objawem bawełnicy jest tzw. gorączka ponie­działkowa. Objaw ten polega na znacznym zaostrzeniu dolegliwoś­ci po sobotnio-niedzielnym wypoczynku. Po przyjściu w poniedziałek do pracy chory czuje się źle, może pojawić się nawet duszność i go­rączka. Bawełnica zasadniczo nie powoduje dających się zauważyć zmian w płucach.

Leczenie jest objawowe, a zapobieganie polega na instalo­waniu sprawnych urządzeń odpylających lub stosowaniu specjalnych masek ochronnych.

• Pylice płuc. W chorobach tych wdychana substancja chemiczna za­lega w płucach i wywołuje tam zmiany. W zależności od rodzaju pyłu wyróżnia się: pylicę krzemową, węglową, żelazową, talkową, berylową, cynową, grafitową, azbestową i inne. Szczególnie niebezpieczna, z uwagi na rakotwórcze działanie azbestu, jest pylica azbestowa. W wielu krajach stosowanie azbestu (np. w Stanach Zjednoczonych Ameryki) zostało całkowicie zakazane. W naszym kraju chorobą o społecznym zasięgu jest pylica krzemowa (krzemica). Czy­sta krzemica powstaje u osób zatrudnionych przy obróbce kamie­nia (kamieniarzy, pracowników drążących tunele w skałach itp.), na­tomiast u górników pracujących w kopalniach węgla rozwija się py­lica mieszana krzemowo-węglowa. Anglicy nazywają ten rodzaj pylicy pylicą górników kopalń węgla. Sam pył węg­lowy wywiera działanie czysto mechaniczne i czysta pylica węglowa (np. u palaczy kotłowni) jest chorobą do pewnego stopnia łagodną, wywołującą rodzaj przewlekłego zapalenia oskrzeli. W pokła­dach węgla w Polsce domieszka kamienia nie jest zbyt duża i pylica u polskich górników należy do pylic łagodniejszych.

Pył krzemowy wywiera działanie mechaniczne, chemiczne i immu­nologiczne. Działanie immunologiczne polega na tym, że tkanka płuc­na pod wpływem pyłu krzemowego zaczyna działać jak antygen i cho­roba może rozwijać się mimo przerwania pracy. Ten odczyn osob­niczy, związany z immunologicznym oddziaływaniem organizmu, sprawia, że czasem nasilenie zmian pylicznych jest niepro­porcjonalnie duże do czasu ekspozycji organizmu na pył.

Krzemica wzbudza rozwój tkanki włóknistej, zwłóknienie płuc utrudnia ich rozprężenie i nasila pracę ukierunkowaną na pokonanie tego oporu. Ponadto działanie pyłu węglowego powoduje zapalenie oskrzeli i typowe objawy dla tej choroby. Czasem tkanka włóknista rozrasta się, wytwarzając guzy płuc, które można mylnie rozpoznać ja­ko nowotwory. Górnicy z pylicą częściej niż inne grupy zawodowe za­padają na gruźlicę płuc; dawniej nazywano tę postać choroby pylico-gruźlicą.

Objawy zaawansowanej pylicy płuc to: duszność wysiłkowa, ka­szel, dolegliwości ze strony układu krążenia.

Leczenie pylicy nie odbiega od ogólnych zasad leczenia chorób układu oddechowego.

Zapobieganie polega na sprawnym działaniu urządzeń odpyla­jących, częstych badaniach kontrolnych, urlopach profilaktycznych i przesunięciach na stanowiskach pracy. Ponieważ pylica może pos­tępować (odczyn immunologiczny) mimo zaprzestania kontaktu z czynnikiem przyczynowym, szczególną opieką należy otoczyć by­łych górników.

Odczyny w układzie oddechowym spowodowane przez leki mogą przebiegać jako:

1. odczyny typu astmatycznego
2. odczyny imi­tujące zapalenie płuc.

Odczyny typu astmatycznego, przypominające napad astmy, występują częściej. Tak zwana astma aspiryno w a (ok. 10%) no­towana jest u wszystkich chorych na astmę. Ponieważ istotą odczy­nu na aspirynę i inne tzw. „niesteroidowe leki przeciwzapalne” nie jest reakcja antygen – przeciwciało, a zaburzenie biochemiczne, powinno się mówić nie „uczulenie” bądź „alergia”, lecz raczej „nieto­lerancja” aspiryny. Tradycyjnie jednak, nawet w kołach fachowych, używa się określenia „alergia aspirynowa”.

Aspiryna jest lekiem, który u nielicznych chorych łagodzi objawy astmatyczne, u innych wywołuje je, a skala tych odczynów jest różna, od niewielkiej duszności do ciężkiego stanu astmatycznego. Podobnie też „zachowuje się” cała rodzina leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych, takich jak np. piramidon, butapirazol, brufen, antineuralgina, cofedon, felsol, gardan, isalgin, nowalgina, proszki od bólu głowy z krzyżykiem, pabialgina, pyrenol, pyralgina, pyrosalofen, reumanol, scorbopiryna, tabletki przeciw grypie, wegantalgin, weramid, weramon. Rozpoznanie nadwrażliwości na aspirynę nakazuje ostroż­ność w stosowaniu tych właśnie leków, a nawet niektórych barwników używanych do barwienia leków i środków spożywczych (żółty barwnik tartrazyna i czerwony erytrozyna).

„Uczuleniu” na aspirynę towarzyszą często polipy nosa. Osoba ma­jąca polipy nosa powinna sprawdzić, czy nie jest uczulona na aspiry­nę, a osoba uczulona na aspirynę powinna sprawdzić stan zdrowia u laryngologa.

Osoby ze skłonnością do odczynów astmatycznych mogą reagować skurczem oskrzeli na leki, które inni chorzy mogą przyjmować bez za­strzeżeń. Chodzi tu o niektóre leki stosowane w leczeniu nad­ciśnienia tętniczego i zaburzeń rytmu, takie jak np. propranolol i kilka innych preparatów tej grupy.

Odczyny imitujące zapalenie płuc może wywoływać wiele leków. Pierwsze doniesienia na ten temat dotyczyły nitrofurantoiny („płuco nitrofurantoinowe”), leku używanego do leczenia zakażeń układu mo­czowego. Potem opisano takie zjawiska wywołane przez wiele innych leków, a obecnie na czoło wybija się tu cała rodzina leków stosowa­nych w leczeniu chorób nowotworowych („płuco btisulfanowe”, „płu­co, metotreksatowe” itp.).

Postępowanie w tych przypadkach polega na intensywnym leczeniu hormonami kory nadnerczy (np. enkortonem), a w ciężkich stanach na stosowaniu tlenu.

Włóknienie płuc jest stosunkowo rzadką chorobą o charakte­rze immunologicznym, w której proces reakcji antygen — przeciwciało daje odczynowy przerost tkanki łącznej (włóknistej) w płucach. Tkan­ka ta powoduje „nadmiar sprężystości” płuc, stają się one sztywne, trudne do rozciągnięcia. Wysiłek ukierunkowany na pokonanie tej sprężystości staje się odczuwalny, powstaje uczucie duszności. Miejscem, w którym zaczyna się proces przerostu tkanki łącznej, są pęcherzyki płucne, stąd nazwa włókniejące zapalenie pę­cherzyków płucnych.

Przyczyny choroby są bardzo różne. W wielu przypadkach nie uda­je się ich określić, czyli zidentyfikować alergenu, ale w miarę po­stępu medycyny lista czynników wywołujących chorobę wydłuża się i obecnie jest już pokaźna. Są to antygeny pochodzące od różnych zwie­rząt, głównie ptaków, pleśnie, bakterie i grzyby oraz niektóre związki chemiczne. Choroba związana jest najczęściej z wykonywanym zawo­dem lub określoną sytuacją, w której znalazł się człowiek wrażliwy na te antygeny. Stąd też pochodzą różne bardzo liczne nazwy tej choroby. Oto one (w nawiasach podano czynnik przyczynowy): płuco farmera (drobnoustroje), płuco hodowców gołębi (antygen ptasi), płuco hodow­ców papużek (antygen ptasi), płuco hodowców kawy (pleśnie), płuco ludzi okorowujących klony (pleśnie), płuco „rozrywaczy” papryki (pleśnie), płuco „wąchaczy” przysadki (sproszkowana przysadka byd­lęca jest stosowana w formie „tabaczki” w leczeniu moczówki prostej), płuco hodowców grzybów (pleśnie), choroba napełniaczy silosów (pył zboża), choroba osób korzystających z urządzeń klimatyzacyjnych (pleśnie, bakterie, pierwotniaki itp.). Choroba zostanie omówiona na przykładzie płuca farmera.

• Płuco farmera. Chorobę tą w niektórych krajach już dosyć dawno uznano za chorobę zawodową. O istnieniu jej wiedziano od dawna i wiązano ją z pracą w atmosferze pyłu spleśniałego siana i zboża. Do­piero ok. 30 lat temu angielski badacz J. Pepys udowodnił, że „go­rączka farmera”, zwana obecnie płucem farmera, jest aler­giczną reakcją typu opóźnionego – występuje po kilku godzinach od zetknięcia się z antygenem — na pewien określony ro­dzaj drobnoustrojów bytujących w spleśniałym sianie lub zbożu. Ten opóźniony typ reakcji (pozorny brak bezpośredniego związku z wyko­nywaną pracą) był przyczyną tak późnego wykrycia tej choroby, tym bardziej że jej objawy są mało charakterystyczne dla chorób alergicz­nych, a bardziej przypominają zapalenie płuc lub zaziębienie.

Choroba ujawnia się w zimie. Farmer rozbija belę siana (wilgotne siano w środku takiej beli ma wyższą temperaturę, co stwarza idealne środowisko dla rozwoju pleśni), podaje ją bydłu, a potem w domu, po kilku godzinach, zaczyna chorować. Pojawia się gorączka, kaszel, duszność, osłabienie, pozostaje więc w łóżku, a choroba mija po kilku dniach. Gdyby w tym czasie wykonano mu badanie rentgenowskie klatki piersiowej, to wykazałoby ono objawy śródmiąższowego zapale­nia płuc. Zapalenie to zaś daje tylko niewielkie zmiany osłuchowe, al­bo nie wykazuje ich wcale. Farmer najczęściej nie idzie do lekarza, kładzie się i choruje. Ale jeśli nawet i zasięgnie porady lekarza, ten nie kojarząc jego choroby z określoną sytuacją, rozpoznaje ją jako za­ziębienie, grypę lub lekkie zapalenie płuc. A sprawa nie jest banalna, każdy rzut choroby pozostawia bowiem ślad w płucach w postaci zmian zwłóknieniowych, każdy następny rzut zwiększa spustoszenie, doprowadzając w końcu do zupełnego inwalidztwa oddechowego.

Samoistnym włóknieniem płuc nazywane jest włóknienie płuc, w którym nie udaje się wykryć czynnika przyczynowego. Jeśli jednak podejrzewa się, że chorobę wywołuje określony antygen, w surowicy chorych można stwierdzić występowanie przeciwciała wiążącego fen antygen. Nowoczesna diagnostyka laboratoryjna dysponuje możliwoś­cią wykrycia zasadniczo każdego antygenu.

Leczenie alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych i samoist­nego włóknienia płuc polega na stosowaniu hormonów kory nadner­czy, czasem dodatkowo tzw. leków immunosupresyjnych, tam zaś, gdzie jest to możliwe — na eliminowaniu czynnika przyczynowego.

Zapobieganie ww. chorobom jest możliwe tylko tam, gdzie znany jest czynnik przyczynowy. Można wówczas organizować badania profi­laktyczne, w których zasadniczym elementem jest wykrywanie przeciwciał wiążących określony alergen.

Intal, lek, który nie dopuszcza do rozpadu komórek tucznych i uwol­nienia mediatorów reakcji alergicznej.

Leczenie odczulające ma na celu wytworzenie tolerancji na dany alergen. Polega ono na wstrzykiwaniu coraz to większych dawek tego alergenu, tak że w końcu dochodzi do tolerowania dawek, z któ­rymi chory może zetknąć się w życiu codziennym.

Leczenie klimatyczne, zwłaszcza w warunkach wyso­kogórskich (1500-2000 m n.p.m.), jest bardzo korzystne. Powie­trze jest tam niemal wolne od alergenów wziewnych, a nadnercza wy­twarzają hormony w nadmiarze, co ma również duże znaczenie. Te dwa czynniki powodują, że w klimacie wysokogórskim bardzo wiele osób pozbywa się astmy zupełnie. W naszej strefie klimatycznej nie mamy możliwości leczenia sanatoryjnego na tej wysokości. W sanato­riach położonych niżej skutki leczenia nie są tak korzystne. W klimacie nadmorskim w okolicach pozbawionych wegetacji roślin na ogół dobrze czują się chorzy z sezonową pyłkową astmą, zwłaszcza w dni, w których wiatr wieje od morza.

Pewne znaczenie w leczeniu astmy oskrzelowej (aczkolwiek mało sprawdzone z punktu widzenia obiektywności wyników leczenia) może mieć leczenie akupunkturą i hipnozą.

Zapobieganie astmie oskrzelowej obejmuje cały szereg różnorakich działań. Są to działania polegające m.in. również na poradnic­twie małżeńskim (nierozsądne jest zawieranie małżeństw przez osoby dziedzicznie obciążone chorobami alergicznymi) i zawodo­wym (chorzy na astmę nie mogą pracować w zawodach narażających na dalsze uczulenia, np. w fabryce antybiotyków, we fryzjerstwie, piekarnictwie).

Bardzo duże znaczenie ma także odpowiednia organizacja ży­cia domowego, gdyż może zmniejszyć ryzyko uczulenia się lub częstotliwość występowania napadów astmy. Po zorientowaniu się, ja­ki czynnik jest przyczyną napadów, należy wyeliminować go z otocze­nia chorego. I tak w przypadku uczulenia na pierze należy zmienić poduszki na wypełnione gąbką syntetyczną, przy uczule­niu na kurz domowy odpowiednio urządzić mieszkanie (zlikwi­dować przedmioty chłonące kurz, np. dywany), często je odkurzać i wietrzyć. Przy uczuleniu na sierść zwierząt hodowanych w domu trzeba niekiedy podjąć bolesną decyzję pozbycia się zwierzęcia.

Przy uczuleniu na pyłki roślin można zmniejszyć ekspozy­cję na alergen, zmieniając miejsce pobytu (przenosząc się czasowo do strefy klimatycznej, gdzie pylenie roślin jeszcze nie wystąpiło albo już zakończyło się) lub jeśli jest to niemożliwe – unikając wychodzenia z domu. W okresie pylenia się roślin okna w domu powinny być za­mknięte w ciągu dnia, można je otwierać tylko w nocy, gdy ruch po­wietrza jest minimalny, i zamykać przed świtem.

Przy nietolerancji na aspirynę nie wolno używać nie tyl­ko tego leku, ale również prawie wszystkich innych leków przeciwbó­lowych i przeciwgorączkowych, ponieważ wywołują one nietolerancję podobnie jak polopiryna; zjawisko to nosi nazwę nietolerancji krzyżowej.