Odpowiednio wcześnie rozpoczęte leczenie nadciśnienia tętniczego (tzw. leczenie hipotensyjne) łagodzi przebieg choroby, zapobiega jej powikłaniom i wydłuża życie chorych. Odnosi się to nie tylko do cięższych postaci nadciśnienia tętniczego, w tym także do tzw. nadciśnienia złośliwego, ale również do tzw. nadciśnienia łagodnego o mniej zaawansowanym przebiegu.
W cięższych postaciach nadciśnienia, ze znacznie podwyższonymi wartościami ciśnienia krwi, a także przy powikłaniach narządowych, leczenie zwykle rozpoczyna się od razu po ustaleniu rozpoznania i wykonaniu niezbędnych badań. U osób z mniej zaawansowanym nadciśnieniem, a zwłaszcza z nadciśnieniem chwiejnym bez powikłań narządowych, decyzję o leczeniu lekarz może podjąć po pewnym okresie obserwacji — po kilku tygodniach czy nawet paru miesiącach. Nierzadko nadciśnienie chwiejne bądź graniczne obniża się do wartości prawidłowych nawet bez intensywnego leczenia farmakologicznego, jedynie na skutek regularnej opieki lekarskiej, tzn. okresowej kontroli i odpowiednio często wykonywanych pomiarów ciśnienia krwi.
Ogólne zasady leczenia. Leczenie nadciśnienia jest długotrwałe. Z wyjątkiem niektórych postaci nadciśnienia wtórnego, którego przyczyna może być usunięta operacyjnie, oraz nielicznych przypadków nadciśnienia pierwotnego, kiedy dochodzi do trwałej normalizacji ciśnienia krwi, u znacznej większości chorych leczenie planowane jest na czas nieokreślony i prowadzone właściwie przez całe życie.
Leczenie ustala i prowadzi lekarz, ale skuteczność i prawidłowy przebieg tego leczenia zależą w dużym stopniu od postawy chorego, jego zdyscyplinowania i pozbawionego emocji stosunku do swojej choroby oraz jej długotrwałego leczenia. Pozwala to na złagodzenie przebiegu choroby i uniknięcie bądź znaczne zmniejszenie niekorzystnych skutków, jakie może ona wywołać, jeżeli nie jest odpowiednio leczona.
Leki należy przyjmować dokładnie według zaleceń lekarza. Samowolne przerywanie ich zażywania po obniżeniu ciśnienia krwi prowadzi do ponownego wzrostu ciśnienia ze wszystkimi jego niekorzystnymi następstwami, niekiedy nawet groźnymi dla życia. Wiele leków obok korzystnego działania leczniczego może wywoływać objawy uboczne, określane jako niepożądane działanie leków. Objawy te, różne w zależności od rodzaju leku, jego dawki, a także od indywidualnej reakcji chorego, występują tylko u niektórych osób. Zwykle są niewielkie i ustępują w toku leczenia. W rzadkich wypadkach mogą być wyrażone silniej, a nawet uniemożliwić dalsze stosowanie danego leku, który musi być zastąpiony innym, lepiej tolerowanym przez organizm. Chory nie może dokonywać żadnych zmian na własną rękę, bez skontaktowania się z lekarzem prowadzącym leczenie.
Jednoczesne leczenie się u kilku lekarzy, którzy nie wiedzą o sobie wzajemnie i zalecają leki obniżające ciśnienie niezależnie od siebie, może być groźne. Chory może bowiem wówczas przyjmować zbyt duże dawki tego samego leku albo leków o zbliżonym działaniu. W leczeniu nadciśnienia stosowane są bowiem różne leki o odmiennych mechanizmach działania, które mogą wchodzić w tzw. interakcje z innymi lekami obniżającymi ciśnienie bądź z lekami stosowanymi z powodu innych chorób. Jeżeli zachodzi potrzeba równoległego leczenia przez lekarzy innych specjalności, albo korzystania z ich konsultacji, lekarz prowadzący leczenie powinien być o nich poinformowany. Pozwala to na odpowiednią modyfikację stosowanego leczenia, tak aby różne leki wzajemnie się uzupełniały, a nie wchodziły ze sobą w niekorzystne interakcje.
Szeroko zakrojoną działalność konsultacyjną prowadzą specjalne poradnie dla chorych z nadciśnieniem tętniczym. Są one organizowane na ogół przy wyspecjalizowanych klinikach i oddziałach szpitalnych, dysponujących odpowiednim zapleczem diagnostycznym i leczniczym oraz skupiających doświadczonych specjalistów z tej dziedziny. Ze względu na znaczne rozpowszechnienie nadciśnienia, poradnie te mogą objąć bezpośrednią opieką tylko część chorych, głównie tych, którzy wymagają specjalistycznej diagnostyki i leczenia lub kontynuacji specjalistycznej opieki po leczeniu szpitalnym.
Niefarmakologiczne metody leczenia nadciśnienia to głównie sposoby postępowania mające na celu uregulowanie trybu życia i pracy i wyeliminowanie — w takim stopniu, w jakim jest to możliwe — szkodliwych bodźców i napięć dnia codziennego. Metody te są w pełni skuteczne jedynie u niektórych osób z łagodnym i granicznym nadciśnieniem tętniczym. U chorych z cięższymi, bardziej zaawansowanymi postaciami nadciśnienia są one uzupełnieniem leczenia farmakologicznego, zwiększającym jego efekty. Osoby z podwyższonym ciśnieniem krwi charakteryzują się często nadmierną pobudliwością nerwową, niepokojem oraz szczególną podatnością na rozmaite stresy i napięcia. Daje się to zauważyć już we wczesnych okresach choroby, kiedy ciśnienie krwi podnosi się w odpowiedzi na różnego rodzaju negatywne bodźce środowiska zewnętrznego, jest natomiast prawidłowe w warunkach spokoju i równowagi psychicznej. Niekiedy sam fakt stwierdzenia podwyższonego ciśnienia krwi staje się czynnikiem stresorodnym i u osoby nadmiernie pobudliwej powoduje dalszy jego wzrost. Powstaje swojego rodzaju błędne koło i nadmierne przeżywanie emocjonalne każdego pomiaru ciśnienia, innymi słowy – „uzależnienie się” od aparatu. Odpowiednie postępowanie psychoterapeutyczne, ustalone indywidualnie w zależności od charakteru danej osoby i typu jej osobowości, może mieć w tym przypadku korzystny wpływ.
Rozpoznanie i wyeliminowanie napięć i konfliktów związanych z życiem rodzinnym i pracą zawodową oraz odpowiednie wykorzystywanie czasu wolnego – w tym niedziel, świąt i urlopów — pozwalające na pełne odprężenie i wypoczynek to podstawowe sposoby niefarmakologicznego leczenia nadciśnienia. Niekiedy korzystne jest leczenie uzdrowiskowe w odpowiednio dobranej miejscowości. Wiele obserwacji wskazuje na to, że podczas urlopu lub pobytu w uzdrowisku ciśnienie krwi wydatnie się obniża bądź ulega pełnej normalizacji przy stosowaniu znacznie mniejszych dawek leków obniżających ciśnienie, a nawet — w niezbyt zaawansowanych postaciach choroby — bez leczenia farmakologicznego. Chorzy z nadciśnieniem czują się zwykle lepiej w miejscowościach nizinnych (np. Ciechocinek, Nałęczów, Kołobrzeg, Inowrocław i in.) lub podgórskich (np. Polanica, Iwonicz, Świeradów, Kudowa, Krynica, Duszniki i in.), te ostatnie mogą jednak nie być dobrze tolerowane przez chorych z zaawansowanymi powikłaniami ze strony układu krążenia. Nie są natomiast zalecane miejscowości o klimacie ostrym, położone na znacznej wysokości nad poziomem morza.
Regularna aktywność fizyczna, odpowiednio dobrana w zależności od wieku i ogólnego stanu chorego oraz od stopnia zaawansowania nadciśnienia, ma również ważne znaczenie. Możliwe jest uprawianie — jednak nie wyczynowe — różnego rodzaju sportów, jak pływanie, turystyka piesza i rowerowa, gimnastyka (z wyłączeniem przyrządowej). Nie wskazane jest uprawianie sportów wymagających dużej siły oraz prędkości, przeciwwskazane jest nurkowanie oraz zbyt długie przebywanie w zimnej wodzie.
Regularna aktywność fizyczna wpływa korzystnie nie tylko na stan ogólny organizmu, układ sercowo-naczyniowy i wysokość ciśnienia krwi, ale ma istotne znaczenie w zapobieganiu otyłości i jej zwalczaniu. Otyłość sprzyja nadciśnieniu, a zmniejszenie masy ciała powoduje obniżenie ciśnienia krwi. Przy nadwadze wynoszącej 10% ciśnienie krwi jest wyższe o 6-7 mm Hg (0,8-0,9 kPa) od ciśnienia prawidłowego. Normalizacja masy ciała powoduje odpowiednie obniżenie ciśnienia.
Zwalczanie otyłości wiąże się nie tylko z odpowiednią aktywnością fizyczną, ale także ze sposobem odżywiania. Obok wartości energetycznej, ważne znaczenie ma skład jakościowy diety. Należy ograniczyć ilość tłuszczów w ogóle, a zwierzęcych w szczególności. Nadciśnienie jest czynnikiem ryzyka miażdżycy, a nieodpowiedni sposób odżywiania znacznie zwiększa to ryzyko. Przy zaburzeniach gospodarki lipidowej obok leczenia za pomocą diety czasem istnieje konieczność leczenia farmakologicznego.
Zbyt duża zawartość soli w pożywieniu sprzyja nadciśnieniu, zwłaszcza u osób z rodzinną predyspozycją do tej choroby. Ograniczenie podaży soli powoduje obniżenie ciśnienia, niekiedy nawet dość znaczne. W praktyce sprowadza się to do wyłączenia z diety pokarmów zawierających dużo soli oraz nieużywania soli przy stole, a tam, gdzie jest to możliwe, do ograniczenia soli w przygotowaniu posiłków.
Palenie tytoniu jest jednym z najistotniejszych czynników ryzyka choroby wieńcowej, która stanowi częste powikłanie nadciśnienia. Współistnienie nadciśnienia i nałogu palenia jest szczególnie szkodliwym połączeniem, zwiększającym kilkakrotnie ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych, na które chorzy z nadciśnieniem tętniczym i tak są bardziej narażeni niż osoby z prawidłowym ciśnieniem krwi. Osoby palące papierosy powinny przede wszystkim wyzbyć się tego szkodliwego nałogu.
Nadużywanie alkoholu może powodować wzrost ciśnienia tętniczego krwi i zwiększać ryzyko wystąpienia nadciśnienia. U osób z nadciśnieniem alkohol może niekorzystnie wpływać na skuteczność stosowanego leczenia. Z tego względu zalecane jest powstrzymanie się od picia alkoholu lub jego znaczne ograniczenie.
Leczenie farmakologiczne. W leczeniu nadciśnienia znalazło zastosowanie wiele leków różniących się od siebie mechanizmami działania, aktywnością oraz innymi właściwościami mającymi znaczenie przy wyborze leku. Do najbardziej rozpowszechnionych należą: leki moczopędne, leki hamujące aktywność współczulnego układu nerwowego oraz leki rozszerzające tętniczki obwodowe. Używane są też inne leki, oddziałujące na różne mechanizmy biorące udział w regulacji ciśnienia krwi.
Wybór leków i sposób ich stosowania zależą od stanu chorych nadciśnieniem tętniczym. Stosowanie jednego leku hipotensyjnego, czyli obniżającego ciśnienie krwi, zwane jest monoterapią. Równoczesne stosowanie kilku leków hipotensyjnych nosi nazwę terapii złożonej; leki mogą być podawane pod postacią oddzielnych tabletek bądź też dwa lub więcej leków może wchodzić w skład jednej tabletki. Rodzaj leku bądź leków hipotensyjnych i odpowiednie ich dawkowanie ustala lekarz, kierując się nie tylko wysokością ciśnienia krwi, ale także innymi objawami cechującymi przebieg nadciśnienia u danego chorego.
Leki moczopędne. Mechanizm ich wpływu na ciśnienie krwi jest złożony. We wczesnym okresie leczenia powodują one usunięcie nadmiaru wody z organizmu, czego następstwem jest zmniejszenie objętości krążącej krwi oraz spadek tzw. pojemności minutowej serca, tj. ilości krwi wyrzucanej przez serce do układu krwionośnego w ciągu minuty. Na tej drodze dochodzi do obniżenia ciśnienia krwi.W późniejszych okresach czynnikiem decydującym o utrzymaniu się obniżonego ciśnienia jest zmniejszenie napięcia ściany drobnych tętniczek, mających wpływ na tzw. opór obwodowy, stanowiący jeden z podstawowych mechanizmów regulujących ciśnienie krwi.
Do najczęściej stosowanych leków moczopędnych należą: hydrochlorotiazyd, furosemid, chlortalidon (Hygroton). Dłuższe stosowanie tych leków może spowodować zmniejszenie zasobów potasu w organizmie, w związku z czym stosowane są jednocześnie preparaty zawierające ten pierwiastek. Tialorid jest połączeniem hydrochlorotiazydu i amilorydu – środka zapobiegającego nadmiernej utracie potasu z moczem. Chorzy otrzymujący ten lek zwykle nie muszą przyjmować dodatkowo preparatów potasu, z tym że okresowo musi być kontrolowany poziom tego pierwiastka we krwi.
Leki blokujące beta-receptory. Działanie i rodzaje tych leków zostały omówione przy leczeniu choroby wieńcowej. Należą one do najczęściej stosowanych leków w przypadku nadciśnienia tętniczego, także w połączeniu z innymi lekami hipotensyjnymi. Wszystkie leki tej grupy obniżają ciśnienie krwi, różnią się natomiast innymi właściwościami, w związku z czym muszą być stosowane pod ścisłą kontrolą lekarską.
Inne leki hamujące aktywność współczulnego układu nerwowego działają poprzez różne mechanizmy. Jedne z nich wpływają na przemianę amin katecholowych, hamując ich wytwarzanie i zmniejszając ich zasoby w organizmie, inne działają na ośrodki regulujące napięcie układu współczulnego znajdujące się w mózgu, jeszcze inne wywierają wpływ na związane z tym układem mechanizmy obwodowe. Należą tu m.in. takie leki, jak: rezerpina (Raupasil), alfa-metylodopa (Dopegyt), klonidyna (Haemiton), prazosyna (Minipress) i inne. Leki te są stosowane na ogół w terapii złożonej, u chorych wymagających dwóch lub więcej leków obniżających ciśnienie. Wykazują one znaczne różnice w działaniu, w związku z czym są stosowane w różnych postaciach i przy różnym stopniu zaawansowania nadciśnienia.
Leki rozszerzające tętniczki obwodowe. Ta grupa obejmuje leki wywierające bezpośredni wpływ na drobne tętniczki, których napięcie decyduje o oporze obwodowym. Następujące pod ich wpływem rozszerzenie naczyń powoduje zmniejszenie oporu obwodowego i obniżenie ciśnienia krwi. Leki rozszerzające tętniczki, jak di-hydralazyna i todralazyna (Binazin), należą do skutecznych i często zalecanych leków hipotensyjnych. Są one zwykle stosowane łącznie z innymi lekami, zwłaszcza z lekami blokującymi beta-receptory i lekami moczopędnymi.
Inne leki. W ostatnich latach znalazły zastosowanie nowe leki o innych, odmiennych od dotychczas znanych mechanizmach działania. Należą do nich m.in. leki z grupy tzw. antagonistów wapnia, jak nifedipina (Cordafen, Corinfar, Adalat), werapamil (Isoptin) czy diltiazem (Dilzem). Leki te, stosowane także w leczeniu choroby wieńcowej i niektórych zaburzeń rytmu serca, zmniejszają przechodzenie jonu wapniowego do komórek, czego efektem jest m.in. obniżenie ciśnienia krwi. Innymi lekami są kaptopryl i enalapryl, których działanie polega na zmniejszeniu aktywności enzymu przekształcającego angiotensynę I w angiotensynę II. W wyniku tego działania zmniejsza się ilość wytwarzanej angiotensyny II, substancji bardzo silnie podnoszącej ciśnienie krwi.